Буряад үүлтэртэ малаа үдхэе!

Россиин хүдɵɵ ажахын академиин Буряадай таhагай эрдэм – шэнжэлэлгын институдай ахамад мэргэжэлтэн, биологиин эрдэмэй кандидат Булад Бастуевич Лхасаранов буряад үүлтэрэй эбэртэ бодо мал hэргээн хүгжɵɵлгын хэрэгтэ хуби заяагаа зорюулhан габьяатай. Суута эрдэмтэн эрдэнитэ баялигай дээжые – буряад үүлтэртэ табан хушуу мал түрэл арадтаа бусааха гэhэн хүсэл эрмэлзэлтэй  байhан.      

Лхасаранов Булад Бастуевич 1950 ондо Хэжэнгэ нютагта түрэн үдэhэн намтартай. Дунда hургуулиин удаа Зүүн Сибириин технологическа дээдэ hургуули «инженер – электрик» гэhэн мэргэжэлтэйгээр дүүргэhэн. Саашадаа Хориин аймагай Yдын совхоздо инженерээр, ажахынгаа «Баян Гол» таhагые даагшаар хүдэлжэ эхилhэн байна.

 Yшɵɵ 1970-аад онуудта Булад Бастуевич ажахы дотороо утаhагүй хэлхеэ  холбоо – тэрэ үеын хүдɵɵ нютагуудаар үзэгдɵɵгүй шэнэ оньhото арга  байгуулжа нэбтэрүүлhэн.

«Малай барлаг бү болоё!»  

Yнгэрэгшэ зуун жэлэй хоёрдохи хэhэгтэ манай нютагуудаар англиин, германиин, казахай г.м. үүлтэртэ мал дэлгэржэ байhан гэжэ эли. Бүгэдэ зоной хариhаа залагдаhан мал амитадай «солые дуудажа» байhан үедэ Булад Бастуевич: «Сибириин шэрүүн байдалда тааруугүй үнжэгэн, ямбатай, байрын ба хоолой талаар ехэ гаргашатай мал тэжээхэнь гарзатай», - гэжэ тобшолол хэhэн гэдэг. «Малай барлагууд бү болоё!» - гэжэ тэрэ уряалдаг hэн ха.        

Шэнжэлхы хурса ухаатай эрдэмтэн иимэ жэшээ хэлэдэг байhан: 

- Орон нютагтаа, байгаалидаа таараһан мал үдхэхэнь маша шухала.

Жэшээнь, бидэ Буряад орондоо Африкын амитадые асаржа тэжээнэгүй ха юмбибди. Һармагшан, арсалан, эреэн гүрөөһэн г.м.  амитадые иишэнь асараад, хорёо соогоо банан таряад, буряад үүлтэрэй болобо гээшэ гэжэ хэдышье аашалаа һаамнай, тэдэ амитадшье, ургамалнуудшье  яашье өөдэлхэгүй.

Буряад үхэр барихадаа, үбһэ тэжээл бэлдэжэ, бэеэ ехээр зобооһоной хэрэггүй. Харин симментал үхэрые харыт! Эзэмни үбһэ тэжээл үгэнэ ааб даа гээд, хотонhоо холо ошонгүй, ойгуурханаа бэлшээд, хара эртэ харшынгаа саана зогсонхой, убайгүйгөөр мөөрэжэ байдаг ха юм.

Хүрдюуг хониной магтаал

«Ара ɵɵдэ бэлшэмэ

Арбан түмэн адуу малай,

Эбэр ɵɵдэ бэлшэмэ

Yй түмэн үхэр малай» хизааргүй тала дайдые хэдэн мянгаад жэлнүүдэй туршада бүрхɵɵн хушажа байhан тушаа манай элинсэгүүдэй үльгэр домогууд  соо түүрээгдэдэг. Буряад үүлтэрэй мал түхэреэн жэл соо өөһэдөө хагда ногоо бэдэржэ олоод, тэнжэхын хажуугаар эзэдээ тэжээдэг байгаа ха юм. 

Буряад үүлтэрэй  хонид эртын түрэлгэ хэхэдэ таарадаг, хурьгаяа голохо гэжэ мэдэдэггүй, хурьгадынь түргөөр томо болодог. Мяханай, нооһоной, арһанай шанараар буряад хонид  дэлхэйн тон һайн үүлтэрнүүдһээ дутуу бэшэ гэжэ эрдэмтэд тэмдэглэдэг. Мүн лэ сэнтэй онсо шэнжэнь гэхэдэ, байгаалиин шэрүүн уларилһаа айдаггүй, түхэреэн жэл бэлшээридэ ябадаг, тэжээл хоолһоо ехээр дулдыдадаггүй. Дулаанай элдин сагта ехээр таргалжа, һүүл соогоо элбэгээр «хүрдюуг»   ɵɵхэ нөөсэлдэг заншалтай. Тэрэ өөхэниинь ган гасуурhаа бэлшээриин муудаhан гү, али гэбэл, ехэ саһатай үбэлдэ  уһаар дуталдаhан г.м. ушарнуудта  гаргашалагдадаг. Хүрдюугэй өөхэн мяханай өөхэнһөө һураггүй амтатай байдаг, алишье талаар үндэрөөр сэгнэгдэдэг гэжэ эли.

Бэлээр хүлэрдэггүй ба ɵɵхэ тоhониинь хайладаггүй буряад-монгол хонид ямаршье янгинама үбэлэй хүйтэндэ ехээр даарадаггүй байхаhаа гадна, бамбагар сагаан хибэс мэтэ нооhониинь хододоо сэбэр байжа гайхуулдаг.    

Буряад-монгол үүлтэрэй хонид элдэб янзын шэмэ шүүhэтэй сэсэг  ногоогоор хооллодог hэн тула мяханиинь ба тарган ɵɵхэниинь хүнэй бэедэ хэрэгтэй бүхы витаминуудаар болон дабhа шулуунай зүйлнүүдээр тусгаар баян гэжэ эли. Тиимэhээ хуурай талын зоной бэе махабадые буряад-монгол хонид ёhото сэсэрлигэй, огородой ургасын хоол мэтээр тэнжээжэ, эм дом мэтээр аргалха шадалтай!

Шэнэхээнэй алдар суута Пагма баряашан хүндэ үбшэнтэдые хабарай сагта ургыда садаhан буряад-монгол хонёор орёожо аргалхада,  эршэмтэй хүсэтэйгɵɵр туhалдаг гэжэ онсо тэмдэглэдэг. Харин нарин нооhото үүлтэрэй хонёор орёоходо, сасуулхаар бэшэ һула байдаг ха.

94 наhатайдаа тагаалал болоhон түбэд эмнэлгын аргашан, гэлэн Балбар лама: «Та гайхамшагта элүүр энхэ бэетэй, hонор ухаатай зандаа үндэр наhа наhалжа ябанат. Нюусануудаараа хубаалдыт», -  гэhэн асуудал – гуйлтада иигэжэ харюусаhан юм:

- Би үдэр бүри буряад – монголой хүрдюуг  үүлтэрэй  хониной тарган ɵɵхэтэй мяха багаханаар эдидэг гуримтайб. Тус мяхан хүнэй бэедэ айхабтар hайн нүлɵɵтэй. Москвада намайе монгол үүлтэрэй хониной мяхаар танил хальмагууд хангадаг юм.

Буряадай  «Бүүбэйхэн»

Булад Лхасаранов 1980-яад онуудhаа буряад мал үдхэлгын талаар эрдэм – шэнжэлэлгын хүдэлмэринүүдые  ябуулжа эхилhэн. Совет үедэ үлэгдэлгүйгɵɵр хюдагдаhан буряад үүлтэрэй малые дахяад hэргээн бодхооходо, олон тоото бэрхэшээлнүүд ушаралдаа гэжэ эли.

Yсэд нэтэрүү бэдэрэлгэнүүдэй удаа, 1990-ээд онуудай эхиндэ Yбэр Монголой Шэнэхээндэ үсɵɵхэн толгой буряад үүлтэрэй хонид олдожо, баярта ушар болоhон юм! 1930–аад онуудта Агын талаhаа хилын саана туугдажа ошоhон үльгэр домогто буряад хонидой үри hадаhад ажалша бэрхэ Шэнэхээн нютагаархидай аша габьяагаар сэбэр үүлтэртэ шанараа алдаагүй байhан.

Булад Лхасаранов тэрэ хонидые Буряад орондоо бусаажа асараад, хорёод жэлэй туршада туйлай ехэ селекциин ажал хүдэлмэринүүдые ябуулжа, эхэ һүрэгhɵɵ улам hайн шанартай «Бүүбэй» гээд нэрлэгдэhэн хонидой үүлтэр бии болгоhон байна.   Хэжэнгын аймагай «Сельхозхимия», Хориин аймагай - «Удинский», Яруунын аймагай «Иисэнгэ» гэhэн хамтын ажахынуудай улад зоной ехэ туhаламжа оролдолгын, ажал хүдэлмэриин хүсɵɵр бɵɵмэйлэгдэн,  «Бүүбэй» үүлтэрэй хонид мүндэлhэн түүхэтэй.

Буряад үхэр хальмагай түрэл

Саашадаа Булад Бастуевич Лхасаранов Монгол орондо буряад үүлтэрэй үхэрнүүдые оложо асараад, үдхэлгын ажал эрхилhэн.

Буряад үүлтэрэй  үхэр хальмаг үхэртэй түрэлэй болодог. Монгол туургата түрэл арадуудай мал hүрэгүүдынь мүн лэ түрэлэй байдаг ха юм даа. Түрүүшын харасаар, тус үүлтэрэй үхэрнүүд туранхайгаар харагдадаг. Тэрэ ушараар «Энэ мал мяха шүлэгүй, hү тоhогүй» г.м. шэбэр-hабир шэбэнээнүүд түрүүшын үедэ hайса болоhон гэдэг.

Yшɵɵ совет засагай үедэ Булад Бастуевичай Иисэнгэ совхозой түрүүлэгшээр хүдэлжэ байхада, тэндэнь партиин үндэр тушаалта хүдэлмэрилэгшэ түрүүтэй бүлэг ноёд шалгажа бууhан байгаа.

- Манай совхоз тиихэ сагта буряад үхэртэ түрэл болохо хальмаг үхэрнүүдые олоор баридаг бэлэй, - гэжэ Булад Бастуевич хɵɵрэhэн юм. Тэдэнииемнай хараад: «Энэ юун гэһэн туранхай үхэрнүүд гээшэб? Эдээнээ хашаада оруулжа, хүн шэнгеэр шахыш», - гэжэ ноён ухаа зааба. Тиихэдэнь би хэлэбэб: «Зай, намда эдээн сооһоо тон туранхай үхэр заагаад үгэгты. Манай ажахые эрьеһээр байтартнай, хүбүүд үүсэлээд байха. Дотор өөхыень танай хараһаар байтар шэгнүүрээр хэмжэхэбди. Долоон килограммһаа бага байбалнь, битнай хармаанһаа мүнгөө гаргажа, совхозой гарза болоһон энэ үхэрэйнгөө түлөө түлөөдхихэб. Хэрбэеэ хэлсээшэһээмнай хүндэ байгаа һаань, энэ малнай туранхай бэшэ байба гэжэ элирээд, мяханиинь совхозоймнай ажалшадай хүнэһэн болоно ааб даа».  Эгээл туранхай, зүдэрүү түхэлтэй үхэр гаргагдажа, дотор ɵɵхэниинь 17 хиилэ татажа байhан юм.

Буряадай дэбисхэрнүүд  Монголтой адли шэнжэтэй, сагай уларилтай.  Монголой ганса Булган аймагта 3 000 000 толгой эбэртэ бодо мал ядамаргүй үдхэгдэнэ. Тэндэхи  манай буряад малда адли үндэhэн заншалта  үүлтэрэй малда  хоол тэжээл дуталдаха гэжэ үгы. Харин манай эндэ жэлhээ жэлдэ тэжээл дуталдадаг.

Монгол арадай ажабайдалынь жэлhээ жэлдэ hайжарна гэжэ эли. Харин манай хүдɵɵ нютагууд хооhорно гэжэ мэдэнэбди.