Уран үгэ: Бабжа-барас баатарай солын эхин - 1

Хүлэгү багаһаа шанга шадалтай хүбүүн байһыень нэгэ ушар харуулаа. Дунда Ази эзэмдээд, Чингис хаанай бусажа ерэхэдэ, 11-тэй Хубилай, 9-тэй Хүлэгү тайжанар угтаа. Хоёр хүбүүд түрүүшынхиеэ агнуурида гараад, Хубилай шандага, Хүлэгү гүрөөһэ олзолһон байбад. Урданай заншалаар агнуурида түрүүшын олзо олоһон хүбүүдэй эрхы хурганда тоһо өөхэ түрхидэг байһан. Чингис хаан өөрөө хоюуландань тоһо түрхижэ үгэхэдэнь, Хубилай аалиханаар ха­анай гарта хүрэхэдэнь, Хүлэгүнь гамгүй шангаар адхаба. “Энэ шолмо намайе хургагүй болгобо!” – гэжэ үбгэн абань энеэгээ һэн гэжэ хожо­мынь Хүлэгү хаанай сайд болоһон эрдэмтэн Рашид ад-Дин бэшэһэн.

Толуйн албатад - хори угсаатанай энээгүүр ерэһэн ушар тухай домогу­уд бии. Тэдэнэр шэнэ газарта зүүн- хойто хилэ барин, амяараа аймаглан ажаһуугаа. Иигэжэ ондоо зоноор худхарангүй һууһанайхи түрэлхи хэ­лэеэ, ёһо заншалаа алдаагүй. Усан үзэмтэ үльгэрэй гоё орон нютагта хо­ёр-гурбан зуугаад жэл соо түбхинэн һуутараа, гэдэргээ нүүхэ баатай болоһон. Ирак, Иранай газарһаа хүдэлэн, уугуул нютаг тээшээ шэг- лэн гарахадаа, Хүхэ нуур, Хүлэнбуир, Үбэр Монголой газар дайдаар зөөжэ ябаа.

Тэдэ нүүдэлшэдэй удамуудһаа гараһан Бальжан хатан солонгуудай Бүүбэй бэйлэ хаанай Дай хунтайжа­да хадамда үгтөө ха. Бальжан хатан хэнэй басаган байгааб гэжэ хүсэд элирээдүй. Түмэдэй Алтан хаанай, доогуурхи бага хаанай г.м. багсаам- жанууд байдаг. Хэнэй гэлтэгүй, юрэдөөл, монгол туургатанай изагуур һайта үхин байһаниинь үнэн бэзэ. XVI зуун жэлэй һүүл багаар Манжын аймагуудай эзэн Нурхач баатар хаан хитадай Мин гүрэндэ добтолхо гээд, сэрэг суур бэлдэхээ забдаа. Бальжан хатан холын хараатай сэсэн хүүхэн байжа, өөрынгөө үсөөхэн албатаниие дайн дажарһаа абархын тула нюуса­ар дахуулан хойшоо зорин дабхяа. Хори зонойнь үндэһэн газар тиишэ байгаа ха юм. Хингаан, Хүхэльбын ара үбэрөөр, Үлирэнгэ, Хуандайтаар (эр­тын үеын хаашуулай ордон), Үргэнэ ба Ононой эрьеэр тэдэнэр нүүжэ ябаа. Буряад зоной урда үенүүдээр орхиһон тала дайдань бургааһа саг­дуул болоод, оротон, хамнигад иишэ һуурижанхай байба. Тиин хууша­найнь эзэдэй бусажа ерэхэдэ, тон дурагүйгөөр, хёморолтойгоор угтаа. Тэдэ уляад хамнигад буряадуудай адууһа мал, эхэнэр хүүгэдынь тууха, хулгайлхаһаа гадна һүни үдэргүй гэ­нэдхээн добтолдог, элдэб эсэ һаад түйдхэр үүсхэдэг һэн.

Дай хун тайжатан Хуандайда ху­ушанай хаашуулай ордон һэргээн байрлажа, албата зоноо тойруу- лан һууба. Зүгөөр Бүүбэй бэй­лэ хаан хүбүүгээ бусааха һаналаа орхёогүй. Хоришуул хэдэн тээһээ хашуулан ядархадаа, Ойхон арал руу түлөөлэгшэдөө эльгээжэ, Арын 13 ноёдто хатхуур төөлэй, хомхо ша­гайта барижа, “Үһөө хиһаангаа авья, баатар хүвүүн заяагаа ч!”- гэжэ, баа­тарай һүлдэ эриһэн гэхэ. Эрэлхэг зо­ригто Бальжан хатан албата зондоо һанаагаа зобон, баруулжаа ходоро гаража, угсаатанаараа ниилэхэ бай­гаат гэжэ хэлэдэг байгаа. Тииһээр Бүүбэй Бэйлын сэрэг буужа, мүнөө Бальжинын гэгдэдэг нуурай дэргэдэ хатаниие барижа саазалба.

Хатанай зоной зариманиинь баригдажа, гэдэргээ туугдаа. Хэды хубинь ходоро баруулжаа гаража, Хори, Ярууна, Сэлэнгэ, Баргажан, Байгал хүрэтэр ошоһон. Ой модон соогуур хоргодон тэрэ багаараа үлэһэн хэдыхэн хотон айлнууд Хин­ганай араар, Хүхэльбын хүбшөөр, Ононой эрьеэр байршаа. Тэдэнэй дунда Бальжан хатанай урдаа хара­ха нашан шонхорнуудай нэгэн Ба­рима Мэнгэту (Бэхи Бүхэ) гэжэ нэ­рэтэй хүн гэр бүлэтэеэ үлэхэ баатай болоо. Хатуу үеэр тэрэнэй һамган нарайлба ха юм. Залуу айлай ууган хүбүүн ерээдүйн алдар суута Бабжа- Барас баатар бэлэй.

Бабжын бага наһан. Үндэр добын үбэртэ

Намарай шара набшын үе. Наран һүүлшынгээ ульһаар газарай нюруу жэгнэнэ. Зунай зэрэлгээн буураад, зэлд гэшэһэн тунгалаг агаар соо хо­лын хяранууд дурамаар хараһандал дүтэлэнхэй. Мүнхэ ногоон хуша, ха­суури, нарһад лэ үнгөө буураагүй, харин шэнэһэн, хуһан, уляангир гэхэ мэтэ модод хагдаржа, хүбшэ хангай улаан-шараар соохорлоно. Гол тохой зубшаһан янза бүриин бургааһад сад гууляар сардуулһаншуу. Той­роод байһан байгаали ямаршьеб уран зураашанай гайхамшаг томо бүтээлээ дэлгээжэ: “Заа, иигээд хэр бэ, харагты, сэгнэгты!”, - гэжэ һайрхан байһандал.

Тээ тэндэ сэнхирлэн урдаһан го­лой хойно арьягар шулуунуудаар бархайһан үндэр добын нэмэридэ хуушаншаг һэеы гэр гансаардан тоб­хойно. Эгээл хэнэйшьеб модон ая­гаяа уруунь харуулаад, үбэр дээрээ баряад һууһаншуул. Баруун урдахи сэргэнь ягдайжа, һөөл бүхөөр зоог­доотой хэбэртэй. Зүүн тээхи малайнь дал шүргэ хумһагтай. Гэрэй араар табяатай буха тэргын тээхэгэр хоёр мөөрэнь хэзээдэш мухарихаар бэлэн ха.

Энэ болбол хориин 11 эсэгын бо­хой хуасай угай Барьяа Мэнгэтэ гэхэ гү, али зоной дунда Бэхи Бүхэ гэжэ нэршэһэн хүнэй байра байдал гэ­эшэ. Гэрэй эзэн анхандаа алдар­та Бальжан хатанаа сахижа ябаһан түрүү баатарнуудай нэгэн һэн. Баг­жагар бэетэй, бардаастай абяатай, шэрүүн шэрхэгэр янзын эрэ байба­шье, үнэндөө эльгэ нимгэтэй, инаг­таа илдам, гурбан хүбүүдтээ анхарал­тай хүн бэлэй. Мүнөө тэрэ гэртээ үгы, энээрүүхи хэдэн бүһэтэйшүүлээр аг­нуурида гарангаа, саашадаа нүүжэ байршамаар тааруу газар хараашал­хаяа ошонги.

Хоришуулай удамарша Бальжан хатан манжын Дай хун тайжада ха­дамда анхан гарахадаа, угсаата ал­батаа энжэлэн даажа ябаа. Тииһээр үбгэнэйнь эхэ нүгшэжэ, хадам абань тииһээр манжа солонгууд отогой за­луу хатаниие асарба. Тэрэнь газаа талаһаа өө-мөөгүй сэмсэгэр аад, досоогоо хара бури эхэнэр байшоо. Дай хун тайжада доогуур хурисал түрэхэһөө гадна, манжын тагнуул­шаншье байһан байжа магад. Тэрэ атаа-жүтөө, хоб-жэб үүдхэжэ, залуу айлай гэр бүлын байдал тэнсэлгүй хёмороогоо.

Мүн тэрэ үеэр манжын Нур­хач бэйлэ ехэ хаанай һураг соло жүрөөдэн, сэрэг суур татажа, дайн дажарта бэлдэжэ захалаа. Тиихэ­дэнь Бальжан хатан үсөөхэн тоо­той албатанаа дайнай дүлэн соо хосороохогүйб гэжэ шиидээд, Бүртэ Чоно уг эсэгын нютаг Баргуд­жин Түхүм руу шэглэн тэрьедэшоо. Бүүбэй бэйлэ ори ганса хүбүүмни эмые дахажа арилба гэжэ уур су­хал болон, хойноһоонь дары түргэн нэхүүл сэрэг эльгээбэ. Зугадаашад нэхүүл сэрэгтэй эритын хурсаар тэмсэлдэн, хэды дахин гарасалдаба­шье, баригдаха сагынь тулажа ерээ. Бальжан хатан албатанаа суглуула­ад, тэдэнээ хаража байхадаа, сэдь­хэлээ хүмэрюулэн хайрлажа: “Ямар­шье гэм зэмэгүй зонхомни, хүүгэд, эдиршүүл - бүгэдэмни юунэй тулада намтай адли хосоролсохоб?”, - гэжэ шэбшэһэнэй удаа:

- Шагнагты, арадни! Арша тулга, халхабшамни боложо, намтаяа ото­ро ябалсаат. Зүгөөр таанар, ойлгог­ты, эдээндэ гансал минии ами наһан хэрэгтэй. Тиимэһээ гансата бултадаа хосоржо, угаа таһалха ёһогүйбди. Таанар намһаа дары таһаржа, бүлэг бүлэгөөр бутаран тарагты. Оторо ба­руун тээшээ дабхигты, хожом олол­соод, угсаата арадтаяа ниилэжэ, набша ногоондол үдэжэ, энхэ тай­бан ажаһуугаарайт! - гэжэ гэрээдлэн захиһан гэхэ.

Арад зониинь уй-хай бололдожо, хайрата хатантаяа хахасажа ядаба, теэд яахын аргагүй зарлигынь тогто­охо баатай хадаа хэдэн тээшээ бута сасаран саашалаа. Хэдэн зон хатанаа дахажа, зүүлжээ гар барин ябаһаар, Бүүбэй бэйлын сэрэгтэй дайралда­шоод, ана-мана тэмсэлдээ. Зүгөөр үсөөхэн зон юу тэнсэхэб даа. Эрэлхэг зоригтой Бальжан хатаниие Бүүбэй бэйлынхид барижа, нилээн зобоо­жо саазалаа һэн. Үрөөһэн хүхыень отолжо, нуур руу хаяһыень, хожо­моо тэрэнь Бальжанын сагаан нуур гэгдээ. Хаанай хатуу харьяд даабари нэхүүлнүүд дүүргэжэ, Дай хун тайжые барижа абаад, Хүхэльбын хүбшэһөө сааша урагшалаа. Хун тайжа эсэгэдээ ехээр гомдожо, хаан шэрээһээ арса­жа, Монголой нэгэ хүдөөгэй хиид­тэ хатанайнгаа хойто түрэлэй түлөө мүргэл үйлэдэжэ, үндэр наһатай үбгэн болотороо һууһан гэдэг. Хори зониие тэшхүүлһэн хархис үйлэ уша­рай бэелхын урда тээ Бальжан хата­най урдаа хараха баатар Барьяа Мэн­гэтын һамган нарайлха болоод, тэрэ залуу айл бүглүү шэдхэ руу хорон ошохо баатай болоһон байгаа.

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха)