Буряад ороноо магтан дуулагша

Уужам Хориин энгэртэ
Аажам сэнгүү нютаг бии.
Тэрээхэн нютагай эльгэндэ 
Түрэhэн гараhан тоонтомни.

Ашанга арюун тоонтомни -
Ашата нангин үлгымни.
Шуhаараа холбоотой газарни -
Наhаараа бадарааха одомни!
Эрдэни Дугаров

БАГШЫН ДААБАРИҺАА ЭХИТЭЙ

Хонгор hайхан Хори нютагай омо­горхол, буряад арадай бэлигтэй поэт, хүүгэдэй эрхим аха нүхэр, уран зохёолшо Эрдэни Чимитович Дугаров Хо­риин аймагай Ашанга нютагта 1945 оной январиин 1-дэ юрын ажалша айлай бүлэдэ түрэһэн намтартай. 1952 ондо Эрдэни Дугаров Ашангын дунда һургуулида ороо һэн. Саашадаа Хо­риин дунда һургуули дүүргээ. Эрдэни Дугаров 6-дахи класста һуража байха­даа, түрүүшынхиеэ багшынгаа дааба­ряар хоёр шүлэг зохёогоо бэлэй. «Би тиигэжэ поэзиин замай эхиндэ ерэhэн байнаб даа», - гэжэ Эрдэни Дугаров хэлэнэ. Тэрэ гэһэнһээ хойшо мүнөө хүрэтэр багашуулда, hургуулиин наhанай үхибүүдтэ, ехэшүүлдэшье эл­дэб темэнүүдтэ бэшэжэ байна.

Эрдэни Дугаров дунда һургуули дүүргэһэнэйнгээ һүүлээр Совет Ар­миин албанда ябажа ерээ. Һүүлдэ Улаан-Үдын хүдөө ажахын техникум­дэ һураа. Дүүргэһэнэйнгээ һүүлдэ түрэл Ашанга нютагаа бусажа, элдэб ажалда хүдэлжэ эхилээ бэлэй. Клу­бай даагшаар, киномеханигаар, тоо- гые даагшаар хүдэлөө. 1963 ондо «Бу­ряад үнэн» газетэдэ «Һанагшаб» гэжэ шүлэгынь Шираб Нимбуевай зуур­шалгаар гараа. Тэрээнһээ хойшо Хо­риин аймагайнгаа «Шэнэ Үдэ», ула­сайнгаа «Буряад үнэн» сонинуудта, «Байгал», «Хараасгай», «Сибирские огни» сэдхүүлнүүдтэ шүлэгүүдынь хэ­блэгдэжэл байна. Эрдэни Дугаров «Хараасгай» сэдхүүлдэ хүдэлһэн нам­тартай. 1984 ондо Москвада болоһон бүхэроссиин залуу уран зохёолшодой суглаанда хабаадалсаһан байна. Зүүн Сибириин драматургнуудай семинар­та хабаадалсаа. Һүүлэй үедэ залуушуулай конференцинүүдтэ хабаадалсаа. Россиин Уран зохёолшодой холбоо­ной гэшүүн юм.

100 ГАРАН НОМОЙ АВТОР

Мүнөө Хори тосхондо 78 наhандаа үшөөл үхибүүдтэ зорюулжа бэшэhэн олон тоото hонин номуудые бэшэhээр зандаа. Буряад хэлэн дээрэ мүнөө үхибүүдтэ бэшэдэг гансахан лэ поэт гэхэдэ, алдуу болохогүй. Үхибүүдтэ гэр­тээ, хүүгэдэй сэсэрлигтэ, hургуулида поэдэй шүлэгүүдые уншуулжа байхаhаа гоё, hайн юумэн үгыл даа. Эрдэни Дугаров хүүгэдтэ зорюулһан шүлэгүүдые бэшэхынгээ хажуугаар үхибүүдэй аяг зангые олон талаһаань зураглаһан бишыхан рассказуудые зохёодог юм, мүн тиихэдэ онтохонуу­дые, тоолуурнуудые, таабаринуудые, үльгэрнүүдые, зүжэгүүдые, басни­нуудые найруулһан. Зохёолнуудынь hуралсалай программада оронхой, сэ­сэрлигтэшье, классhаа гадууршье ун­шана, элдэб hайндэрэй сценаринууд­ташье хэрэглэгдэнэ. Юундэб гэхэдэ, зо­хёол бүхэниинь үхибүүдые hургаhан, хүгжөөhэн, хүмүүжүүлhэн удхатай гээ­шэл даа. Ёhо заншалhаа, арадай аман зохёолhоо эхилээд лэ, мүнөө сагай байдалдашье тааруулжа бэшэнэ. Эгээл түрүүшын номынь «Элбэг жаргал ду­рамни» 1980 ондо хэблэгдээ.

1984 онhоо үхибүүдтэ зорюулhан номууд хэблэгдэжэ эхилээ. «Хүүгэд бидэ барандаа» (1984), «Минии гэр» (1987), «Отправляюсь в дальний путь» (1989). Энэ номынь Москва хотодо «Малыш» издательстваар хэблэг­дээ. «Yдэшын үльгэр» (1993), «Дайдын амитад дайдадаа», «Буян далай Сага­алган» (2005), «Шарай сэлмэг дайда» ном соонь зурагуудтай шүлэгүүд. Ам­галан Нимаевай зурагуудта тааруул­жа, шүлэгүүдые зохёогоо. 2008 ондо үхибүүдтэ зорюулжа, «Будда Шакьяму­ни» тухай хуряангы намтарыень буря­ад хэлэн дээрэ бэшэhэн. «Хори хатан hүлдэмни» 2018 ондо «нара хараа».

2011 ондо «Шэлэгдэмэл зохёолнууд» гэжэ номынь 464 хуудаhатай, мянган экземпляртайгаар хэблэгдэбэ. Энэ номдонь элдэб жанрай зохёолнууд элбэг гээшэнь. 2019 ондо «Буряад ал­фавит» (шүлэгүүдтэй ба зурагуудтай 48 карточка) хэблэлдэ гараа. Yзэг бүхэнэй ара таладань Эрдэни Дугаровай шүлэгүүд бэшээтэй. Багшанар хэшэ­элдээ үргэнөөр хэрэглэнэ. Алфавидай гуримаар бэшэгдэhэн шүлэгүүд бага­шуулай hонирхол заабол татажа, ун­шахадань, уян нугархай, хэлыень бүри баяжуулан, ульгам гоё болгоно.

2011 ондо Корней Чуковскиин «Му­ха-Цокотуха» онтохониие «Шаляахай аляаhан» гэжэ нэрэтэйгээр буряад хэ­лэн дээрэ оршуулhан. 2002 ондо «Ар­бан табанай hарын толон соо» гэһэн номтойнь хамта дээрээ уран зохёолшо 100 гаран ном хэблүүлэнхэй. Номуудаа үхибүүдтэ, hурагшадта, багшанарта, ашанартаа, олониитэдэ бэлэг болгон барюулан байдаг. Хоридоо өөрөө но­муудаа хэблэдэг. Номууд бүхэндөө оньhон үгэнүүдые, таабаринуудые хэ­рэглэдэг.

НОМУУДЫЕНЬ ШЭНЖЭЛХЭДЭ...

«Хүүгэд бидэ барандаа» гэһэн но­мынь һая хүлдэ орожо байһан хүүгэдтэ зорюулагдана. «Хүн болохо багаһаа, хүлэг болохо унаганһаа» гэһэн урда­най оньһон үгын хэлсэдэгэй ёһоор энэ ном соохи шүлэгүүдынь үхибүүдые бэрхэ хүн болгохо зорилго урдаа та­бина. Эхэ орондоо дурлажа, ажал хүдэлмэридэ һуража ябаһан үхибүүдтэ зорюулагдаһан шүлэгүүд юм. Хурса мэргэн таабаринууд һонирхолтой. Энэ номой геройнууд юрын, шууяатай, тоомгүй, хүдөө нютагай үхибүүд боло­но. Таабари шүлэгүүдынь үхибүүдэй ухаан бодол, эдэбхи хүгжөөнэ. «Ми­нии гэр» гэжэ ном соонь үхибүүдэй абари зан, ажал хэхэ шадабари тухай шүлэгүүд дотор хэлэгдэнэ. Энэ ном соо- гоо Эхэ орон тухай, табан хушуу мал, то­онто нютаг, һайндэрнүүд, оршон той­ронхи байгаали, ажабайдал тухайгаа поэт өөрынгөө һанамжануудаа шүлэг болгон зураглана.

«Үдэшын үльгэр» гэһэн номой гол удхань - үхибүүдэй ажабайдал. Тэдэнэй элдэб абари зан, үдэр бүхэнэйнь үйлэ ушарал, баяр голхорол, түрэл байгаа­литаяа холбоо өөһэдынь нюдөөр поэт харан, уран хурсаар зураглана. Поэт арадай аман зохёол, юрын зоной хэ­лые һайнаар мэдэдэг байна. Жэшээнь, «Нэмэлтэтэй шүлэг» гээшэнь иимэ тур­шалгануудай нэгэн болоно:

Табан хушуу малаа Дэлһэтэ…
Табан хургаяа даража, Дэ л э н т э …
Тооложо туршал даа, Шагайта…
Таажа хэлэел даа, Һахалта…

Ямар нэгэ үйлэ хэрэг харуулhан сюжетнэ шүлэгүүд номой шэмэглэл болоно. Эрдэни Дугаровай уянгата шүлэгүүд өөрынь нэрэhээ бэшээтэй. Уянгата шүлэгүүдэйнь гол удха ту­хай хэлэхэ болоо һаа, буряад арадай хүндэмүүшэ зан, сагаан сэдьхэл, үеһөө үедэ далижажа ерэһэн ёһо заншал, түрэл байгаали, залуу наһан, инаг ду­ран, ажабайдал болоно.

Арадай аман зохёолые автор хэ­рэглэжэ байхадаа, уншагшадайнгаа ухаан бодолдо тааруулжа, хэды олон таабаринуудые зохёогооб даа. Үгышье haa, түрэл арадайнгаа дууhашагүй аман үгын баялигые уудалжа, үхибүүдэй анха үнинhөө хэрэглэгдэн ерэhэн тоолуурнууд дээрэ тогтохоор.

Таабаринууд өөрынгөө зохёохы маягаар үхибүүдые уран үгэдэ дура­тай болгохын хажуугаар тэдэнэй ухаа гүйлгэхэ, hүбэлгэнииень хурсадхаха ба таниха, мэдэхэ нюуса юумыень са­суулжа үзэхэ гэхэ мэтэдэ тон түргэн hypгaнa ха юм. Жэшээнь:

Хүхэ тэнгэреэр зайдаг,
Хүн бэшэ аад, уйладаг,
Далитай юм гү – ниидэдэг,
Далбагатай юм гү - хиидэдэг, -

гэhэн уран шүлэг-таабари буряад хэлэеэ мэдэдэг үхибүүдтэ хэлээ haa, тордиhогүй таагаад байхал даа.

Эрдэни Дугаровай уран зохёолну­уд соо түрэл буряад хэлэнэйнгээ уян нугархайе, үнэр баяниие харуулhан, эдир уншагшадтаа хадуугдамаар тодо шүлэгүүд олон гэжэ баярлан тэмдэглэ­хээр байна. Жэшээ болгон, «Түрэл бу­ряад хэлэмни» гэжэ шүлэгыень харая:

Тоонто талынгаа энгэрһээ
Тунгалаг элбэгээр бурьялнал
Түүһэн баглаа сэсэгтэмнил,
Түрэл буряад хэлэмни,
Түмэн буряад хэлэмни
Хүбшэ тайгын аглагһаа
Үүлэн хамруун эльгэһээ
Хуша жодоогой хангалдал
Ундаа харяадаг булагтамнил,
Хүсэл сэдьхэлым дүүргэнэл.
Түрэл буряад хэлэмни.

Энэ шүлэгынь дуун болонхой.

«Шагай наадан» гэһэн гаршагтай шүлэгүүд coohoo багашуул олон юумэ мэдэжэ абаха хэшэгтэй.

Теэд үхибүүд тухай, тэдэнэй зан абари, аяг ааша, хүсэл бодол, эрмэл­зэл тухай шүлэгүүдые наһан соогоо бэшэжэ, хүүгэдэй уран шүлэгшэ гэһэн хүндэтэйшье, харюусалгатайшье үүргэ дүүргэжэ ябаһан хүн хадаа эдир үетэнэй психологи, байра байдал, аяг зан хёрхоор адаглан, шэнжэлэн яба­жа үзэдэг ёһотой. Энэ шүлэг уншаха­даа, үхибүүд өөрынгөө үдэр бүхэниие заал һаа шүүмжэлжэ, өөртөө, аба эжы­дээ энэ үдэр ямар туһатай үйлэ хэрэг бүтээгээбиб гэжэ бодожо үзэхэ бай­ха. Үгышье һаа, «Хахархай аяга» гэжэ шүлэг уншаһанайнгаа һүүлдэ хэншье өөрынгөө буруу ябадалые шүүмжэлжэ үзэхэ, хэһэн ажал хэрэгые сэгнэжэ ша­даха шадалтай болохонь лабтай. Эндэ «хэһэн хүнэйнь урда хайшан гэжэ ха­рюусалтайб» гэһэн өөрынгөө алдуу хэһэн, гэмээ мэдэрһэн, тон удха ша­нартай.

Хэһэн хүнэй жаргал

Хаха бута сохиһондол, - гэһэн мүрнүүд соо һонин зэргэсүүлгэ хэрэглэгдэһэн байна.

Эрдэни Дугаровай бага нaһанай үхибүүдтэ зорюулжа бэшэhэн шүлэгүүд, таабаринууд, тоолуурнууд эндэ багшанарай тулгуури боложо үгэнэ гэхэдэ, алдуу болохогүй.

Тиихэдэ эдэ шүлэгүүдэй үшөө нэгэ баялигынь юун бэ гэхэдэ, уран шүлэгүүдээ гоёор, уранаар, үхибүүдтэ ойлгосотойгоор, тодоор, жэнхинэмэ буряад үгэнүүдые хэрэглэн, уран гоё аргануудые оруулан, удхатайгаар бэ­шэнэ.

БЭШЭҺЭЭР ЗАНДАА

Эрдэни Чимитович Дугаров Буряад орондоо, олониитэдэ нилээд ехэ хуби­таяа оруулаа, оруулна гээшэ. Эрдэни Дугаров - ажалай ветеран. 1995 ондо Эрдэни Дугаровта «Буряад Уласай со­ёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ» гэһэн нэрэ олгогдоо бэлэй.

Мүнөө болотороо бэшэжэ байhаниинь hайшаалтай, зохёолнуу­дыень уншаха аргатай байhандаа омо­горхоё.

Хөөрөөгөө «Тоонто нютагнай hайхан» гэжэ шүлэгөөрнь дүүргэхэм.

Унаhан шороймнай - зөөлэн,
Ууhан уhамнай - аршаан,
Түрэhэн эхэмнай – бурхан,
Хэлэhэн хэлэмнай - буряад.

Эдиhэн эдеэмнай - сагаан,
Yмдэhэн хубсаhамнай - зохид.
Тала дайдамнай - уужам,
Тоонто нютагнай - hайхан.

Орон дэлхэмнай - эзэдтэй,
Уhа голнууднай – лусуудтай,
Хүхэ мүнхэ тэнгэримнай -
Бурхан, идам сахюусадтай

Һайн ябахын зальбарал
Һайхан эдэ үгэнүүд соо.

Лариса ВАНЖИЛОВА, Хориин 1-дэхи hургуулиин буряад хэлэнэй багша