Уран үгэ. Нохойн хоншоорой сэсэглиг соо

-Һү-е, Дабаа, Дабаахан, бүрин бүтэн... Азатайл ябаа байнаш, бур­хан хараа. Долсонш хаха баясаха гүб даа... Теэд тэрэш олзотойхон. Гэртээ хүрөөд мэдэхэш. Абыш һайн хаража байгаа. Ашатай бэри. Теэд яахабши... – гээд, таамагаар гүбэр-габар гээд, саашалшаба.

Анханайшье даамай ном­гон, даруу зантай Дабаа абаһаар юу хэлэһыень тоогоошьегүй, лаблаашьегүй. Харин гол харгы дээ­рэ машинаһаа буухадаа, «Энэ Ним­буу юугээ донгодоно һэм...» гэжэ һанахадаа, досоонь бүрыхэдэл гэбэ. Тээ саана хэбтэһэн хуурай бүрэмнөө дээрэ дабшалжа һуугаад, рюкзак сооһоо эдеэнэй соморхон дээжэ гаргаба, орон дэлхэйдээ үргэбэ. «Хөөрхы, нютагайнгаа һахюуһадай ашаар амиды гарасалдажа ерэбэ хаб. Хэды олон хүнүүд хариин тала­да сагаан яһаа хаяаб даа. Эдэнэй хэхэ ёһотой ажалые намшуу зон хэхэл ёһотой. Энээнэй түлөө орол­дожо ябаха болоноб. Нэн түрүүн Долсомнил һайнаар угтажа абаһай! Ганса абымни харууһалжа, үхинөө үндылгэжэ байһаниинь лэ хүрөө», - гээд, досоогоо шэбшэнэ.

Долсонтой ханилжа эхилһэн хаһаяа һанана. Данзантан ажа­хын түбһөө холо, амяараа байрада һубай мал харадаг байгаа. Дан­занай һамганай гэнтын үбшэнһөө бурхандаа мордошоходо, колхозой дарганар сула бүхэ бэетэй, ажалда шадамар, захирааша, зонхилоошо зантай Долсон хүүхэниие туһалагша болгон эльгээһэн юм. Ерэн сасуугаа тэрэ хоёр эрэгтэйн байдалые гурим­тай журамтай болгоһон.

Нэгэ хэды болоод, Долсон шо­гууша шолмон нюдэеэ Дабаа тээ­шэ залаад һалахаяа болибо. Дабаа һэр=мэр гэбэшье ойлгоошогүй бо­лонтуу... Нэгэтэ хажуугаарнь үнгэржэ ябатараа Долсон шэхэндэнь халуу хайруулаад шэбэнэбэ: «Ошоё-ы. Мо­дон руу!».

Ойн соорхойдо нохойн хоншо­орой дүхэриглэн, бүлэглэн ургадаг һөөл зохид булан бии һэн. Ёһотойл сэсэглиг! Долсон энэ дүхэриг соо зүлгэ дээрэ һуужа, Дабаае уриба. Һуухатайнь сасуу эшэхэ гайхаха юумэ үгы, хам тэбэреэд лэ орошобо. Залуу эрэ хэды мэгдэбэшье, досоонь орьелжо эхилһэн хүгтэй хүсэтэй мэ­дэлдэ абтан шунабал даа. Өөрөө хэ­зээшье зүрхэлхэгүй бэлэй. Тойроод байһан модо һөөгүүдшье һалхинһаа юм гү, али ондоо шалтагаанаар юм гү, - найгажа, гунхалзажа байхадал үзэгдөө һэн.

Хүлеэгдээгүй ушаралһаа мана­ран-мэнэрэн байһан толгойгоо Да­баагай һэжэд гэжэ, зүүн тээшээ ха­жуулдихынь тэндэ нохойн хоншоор хасарынь үбшэнтэйхэнөөр хадха­ба. Одоол һэгээ оруулха гэһэндэл. «Хадхууртай аад, яагаа үзэсхэлэн ягаа-улаан сэсэгүүдтэйб. Үрэнүүдынь гэжэ бэедэ туһатай. Энэ Долсоншье ии­мэл бэшэ аал – хадхууртайхан, өөдэргэн. Харин ягаа-улаан хаса­рынь гэжэ... амтатай», - гэжэ бодохо зуураа Долсоной гарта бүри мүһэн ороһоноо элеэр ойлгожо һуугаа бэ­лэй.

Харин мүнөө гэртэнь юун хүлеэжэ байгаа юм... Зуһалангай гэртээ дүтэлхэ бүреэ з ү р х э н и и н ь хэмһээ үлүү т ү ш э г э н ө ө д , хүлдэнь хүндэ туулган шудхаһандал. Үшөө хэлэ­ниинь ээдэлдэгшэб.

Богоһо... Богоһо алхахада, ямар нэгэн хилэ дабаһандли болодог. Шэнэ юумэн, шэнэ юртэмсэ нээгдэдэг. Заримдаа һүрөөтэй һайханшье, үгышье һаа һүрдэжэ сошомооршье...

Дабаае иимэ үзэгдэл угтаба. Зу­най нимгэн тэрлигтэй һамганиинь үдэшын һаалиин һү юулэжэ бай­ба. Дабаае хараад, гайхаһан, баярлаһыеншье ойлгохын аргагүй. Баряад байһан шанагаяа бүри шан­гаар адхаба хэбэртэй. Буурал са­гаан толгойтой эсэгэнь набтархан модон орон дээрэ һууна. Зүүн углуу- да нилээн томожоһон хүүхэниинь хоер наһанай тухай галагар томо нюдэтэй хүбүүнтэй наадажа байба. «Олзо» гэһэн үгэ Дабаагай толгойдо соностоходол гэбэ.

-Зай, амар мэндэ, булта сайнууд гүт? – гээд, одоошье Дабаа хуурай зузаан уралаа арай тайлан, бүдэхир хоолойгоор мэндэшэлбэ.

-Сайн, Дабаа, хүбүүмни. Мэн­дэ бусажа ерээш, энэ ехэ дайнһаа. Энээнһээ ехэ ямар баяр бай­хаб! – гээд, абань дүтэлэн ерэһэн хүбүүнэйнгээ духые үнсэбэ.

-Аба-а, нюдэ татаха гээшэ һобинтой юм гэжэ зүб хэлсэдэг бай­на. Юул аабши, Дабаамнайл буу- хань ха гэжэ аарса айрагаа, хуруу­даа бэлдэжэ байгаа хүм. Мүнөөдэр Саша хүбүүмнай хоертой болохонь. Абамнай ород үзэг гаргадаг, ном соо уншаһан хадаа иимэ нэрэ үгөө юм. Һайн ушараар гэжэ нэгэ багахан түлгэ борлуулаял даа, – гэжэ Долсон бэеэ барингяаршье һаа, тодохоноор дуугараадхиба.

Дабаа сэрэгэй хубсаһаа тайлажа, гэртэхи, газаахияа эзэн мэтээр хай­мадан хаража, юу хээ ябууд гурим­шуулаад орхино. Асарһан хампеэд- мампедээ хүүхэндээ, Саша хүбүүндэ үгэнэ. Галайнь няжаганаса носохо гээшэнь! Тас-няс, тас-няс... Һайн тэм­дэг! «Өөдөө дэгжэхэ заяатайт гэжэ галнай ай­ладхажа байна... Эдэ х а р а а с г а й ­нууд һай һанажа, уурхайгаа үүдэн дээрэмнай заһаа юм байна», – гэжэ бодомсоороо, Долсон тээшээ одо­ошье өөгшөөһэн харасаяа залаба. «Миниингээ ерэһэндэ баяртай. Энэ­эхэн хүбүү үргөөд лэ табина бэзэб­ди. Үхибүүн зэмэтэй бэшэ», – гээд, нюдэн соонь бэшээтэй байһан мэтэ.

Харин Долсон досоогоо бодо­но. «Дабаа уудам, номгодуу даа. Үхибүүнһээ боложо, үртэг тартаг гэхэгүй, бирагүй зан гаргахагүй. Зүб лэ энэ Дабаае хани болгожо абаа һэм».

Набтархан шэрээгэй саа­на хүлөө забилад гээд, абынгаа, һамганайнгаа, хүүгэдэйнгээ шарайе адаглан һуухадаа, одоошье бууса­даа шэнээр эзэн янзаар бууһандал. Зуһалан гэршье абаһаар һүр шарай ороһондол....

Дайнда мордоһон нютаг зо­ной хуби заяан тухай, ажал, мал тухай, үглөөдэр юу хэхэ, яаха ту­хай хөөрэлдэһөөр байтарнь орой һүни болобо. Саша, Рэгзэмаа хоёр үнихэнэй зөөлэн бүхэдэ диилдэн­хэй.

«Зангаараа зөөлэрөө гү даа, за­хиргааша минии Долсон. Хүүгэдтэй болоходоо, эхэнэрнүүд нимгэрэгшэ гэдэг. Үшөөшье үринэртэй боло­но бэзэбди», - гэжэ бодохо зуураа эсэһэн сэрэгшэн голгүй унташана.

Энэ хөөрөөмнай үнэн байдалһаа һабагшатай юм. Дайн дажарай хүлгөөн соогуур юун болоогүйб даа, олон хуби заяанууд нэгэдээ, нүгөөдүүлынь һандараа. Харин шэбэнэхэһээ нэгэ үгэтэй Дабаа Дол­сон хоер жүтөөрхэл мүрөөдэлдэ абтангүй, баян тарган, жаргалтай һайхан һуугаа. Гар урлалда бэрхэ Дабаа абань Са­шаяа гэр тойронгой, ажа­хын хэрэгүүдтэ хамааруулжа, ажалша бэрхэ, томоотой түбшэн хүн болгоһон.

Дабаае гасаалха, голхороохо хүсэлтэйшүүлшье дайралдадаг лэ һэн даа, олон соо. «Хэнэй хүбүү тэжээжэ байһанаа элирүүлээ хүн гүш?. Юун дан лэ һаа дана хүмши? Гэргэндээ мэдүүлһэн һулһаадии» – гэлдэхэ.

Хадхуур үгын харюу нэгэтэ үгтэһэн лэ юм. Ээлжээтэ нэгэнэй шоглоһоной удаа олон үгэгүй Дабаа бултанай дуулахаар, бата шангаар иигэжэ хэлэһэн гэдэг:

-Бурхандаа ябахадам, яһым бари­ха, нүхэ малтаха хүбүүтэйб, һүүлшын замдам түхеэрхэ хүүхэдтэйб!

Тэрэ гэһэн сагһаа баһаһан үгэ хүүр огтолон дуулдахаяа болиһон гэдэг. Бүхы юумэн Дабаа үбгэнэй һанаашаар болоһон. Нэгэтэ Сашын колхозой хүбүүдтэй модондо ябажа байхада, үбгэжөөл үбдэшэбэ. Булта сошордонги. Угайдхадаа, удаанаар ошоһон байгаа.

Гэнтэ үүдэн түрд гэжэ Саша оро­жо ерэбэ. Дабаа үбгэн баггүй ехэ ба­ярлаба:

-Хүбүүм, ямар мэргэнээр буужа ерэбэш? Биш, хай, бурхандаал мор­дохом ха.

Абын нюдэнэй шэгшэгтэ нулим­сын сэлсыжэ байхыень хүбүүниинь обёорбо. «Абаа, шээхэ гүш? Шэнгэн бүлеэн юумэ ууха байгааш» – гэнэ.

Нарай хүүгэниие тэбэриһэндэл болгоомжотойгоор абаяа гар дээ­рээ абажа шээлгэбэ. Һү бүлеэдхээд асарһан хүгшөө тээшээ үбгэн угаа мээхэйгээр хараба. Нохойн хон­шоорой сэсэглиг соохи жарга­лаа дурсан һанаа һэн гү? Удаань хүбүүн тээшээ харасаяа залажа, «Жаргалтай һайхан һуугаарайт. Олон хүүгэдтэй болооройт», - гэжэ эгээл сэнтэй юрөөлөө хүбүүн бэри хоёртоо хэлээд, Дабаа үбгэн хүбүүнэйнгээ үбдэг дээрэ Деваа­жиндаа мордоһон юм.