Тэнгэриин бэшэгэй һургуули

Эмхидхэн байгуулагшад

Һанал бодол нэгэтэй, уран гартай зурааша 3 басагад ушаржа танилсаад, хүсэ шадалаа нэгэдхэжэ, дуратай ажалаа суг ябуулха тухай шиидэһэн байна. Үргэнхэн Баргажан дайдаһаа уг гарбалтай Арюна Булгутова  Туяна Тыхеева хоёр, мүн Захаамин нютагай уран зурааша Елена Мункуева гэгшэд «Титэм-Арт» студи байгуулһан болонод. Уран биирэтэй басагадай бүлгэмдэ босоо бэшэгтэ һургахаһаа гадна, гарай бэлэгүүдые бүтээнэ, түүхэтэ хэшээлнүүдые үнгэргэнэ. Басагадтай танилсажа хөөрэлдэхэдөө: “Босоо бэшэг үзэхэ һэдэлгэ, иимэ һургуули байгуулха бодол хаанаһаа хүрэжэ ерээб? Нэн түрүүн ямар зорилго урдаа табинабта” - гэжэ һонирхоһон байнабди.

Иннокентий Владимирович Сотников багша монгол бэшэгтэ шабинарые һургахаяа суглуулжа байна гэжэ дуулаад ошоһон байнаб. Хандагайтын дасанай шэрээтэ Лопсон Чойзин лама элинсэгүүдэймнай бэшэгэй нюусануудтай танилсуулжа эхилээ. Хэдэн һарын туршада «Буряад соёл» гэжэ ниитын бүлгэмдэ түлөөһэгүйгөөр бэшэгэй дүримдэ, мүн уншаха аргада һураабди. Урид монгол бэшэгэй сагаан толгой (үзэглэл) багша Людмила Сергеевна Байминовада заалгаһан байгааб. Саашадаа Монгол оронһоо хүрэжэ ерэһэн Эрдэнэхуягийн Ариуунболд багшатай ушаржа, эрдэмдэнь хүртэхэ азатай байгаабди. Харин энэ бэшэгтэй эгээл түрүүн танилсаһан ушарни иимэ байна. Һургуулида һуража байхадаа, түрэл Баянголойнгоо музейдэ монголоор дээрэһээ доошоо бэшэгдэһэн гурбалжан бэшэг хараад, ехэтэ һонирхоо һэм. Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда ябаһан сэрэгшын эльгээһэн бэшэг гэжэ багшамнай тиихэдэ хэлээ бэлэй. Тэрэ гүлмэрхэн жаахан басаганай толгойдо хадуугдажа абаһан, һонирхол татаһан юумэн мүнөө бэелүүлэгдэжэ байна. Өөрөө уншажа, бэшэжэ шадаха болоходоо, һонирхоһон зондо хэшээлнүүдые үнгэргэнэ гээшэбди. Тус студи байгуулхадаа, буряад зоноо монгол бэшэгтэй танилсуулха, һургаха гэһэн зорилго урдаа баринабди, - гэжэ түрүүшын асуудалнуудта Арюна Булгутова харюусажа эхилнэ.

Буряад зураг

«Титэм-Арт» студиин үшөө нэгэ шэглэл гэхэдэ, буряад зураг болоно. Жэнхэни буряад зураг гээшэ бэшэ зурагуудһаа онсо илгаатай юм. Буряад зурагай түүхэ, маягыень тайлбарилһан һонирхолтой хөөрөөнүүд, зураха хэшээлнүүд үгтэдэг. Залуу уран зураашад Туяна Тыхеева Елена Мункуева хоёр энэ талаар хүдэлнэд.

Арюнын гоёор бэшэхэдэнь, бидэ шэмэглэнэ гээшэбди. Буряад зурагаа монголоороо тодорхойлон бэшэжэ урланабди. Арад зонойнгоо дунда буряад зурагаа олондо мэдүүлхэ, дэлгэрүүлхэ гэжэ оролдонобди. Нүхэд басагадаараа дуратай ажалаа ябуулжа байхада, урматай даа, - гэжэ Туяна Тыхеева хэлээд, суг хамта һураһан Елена басаган тухайгаа иигэжэ хөөрэнэ, - Лена бидэ хоёр Буряадай багшанарай колледждо хамта «Буряад зураг» гэһэн таһагта ном үзөөбди, багшамнай Анатолий Хэшэгтуевич Цыденов. Тэрэ Захааминай аймагта түрэһэн, багаһаа зураха дуратай байһан юм. Түрэхэһөө үгтэһэн бэлигээ мүлихэ гэжэ багшанарай колледж ерэһэн. Һүүлээрнь би Лена нүхэрөө босоо бэшэгэй һургуулида баалажа байжа асарааб. Хэды сагай ошоһон хойно мүнөө уншаха, бэшэхэдээ, яһала шадамар болонхой.

Сэдьхэлэйнгээ уряагаар нэгэдэжэ, нэгэ ажал ябуулжа байһан басагадай дүн - «Титэм-Арт» студи байгуулагдаад байна гээшэ.

Хэдэн зуун жэлэй түүхэтэй

ХХ зуун жэлэй эхин болотор манай дээдэ үеымнай зон босоо бэшэгээ хэрэглэжэ харилсадаг, түүхэеэ, угайнгаа бэшэг бэшэжэ, үри һадаһадтаа үлөөдэг байгаа. Тиихэлээрээ хэдэн зуугаад жэлэй туршада болоһон түүхэтэ дансанууднай монгол бэшэг дээрэ хадагалагдажа байна ха юм. Баян түүхэеэ уудалан уншаха арад зоной хомор байһаниинь гайхалгүй. Мүнөө Буряадай эрдэмэй түбэй  эрдэмтэд, мүн лама санаартамнай монгол бэшэгээ мэдэнэ, шудална. Харин юрын зон балай һайн мэдэнэгүй. Элинсэгүүдэйнгээ бэшэг һэргээхэ, тэрэнээ үхибүүдтэ заажа үгэхэ һэдэлгэтэйгээр «Титэм-Арт» студи байгуулагдаад хүдэлжэ байна.

- Зай, монгол бэшэг мэдэхэ, ойлгохо, уншажа шадаха болобот? Хаана энэ эрдэм мэдэсэеэ хэрэглэхэ гээшэбта? Үхибүүдтэ хэрэгтэй гү? 

Эгээл түрүүн бидэ өөһэдынгөө эрдэм номоо үргэдхэнэбди. Тиихэдэ буряад һайхан хэлэеэ баяжуулнабди. Жэшээнь, би Баргажанай Баянгол нютаг тоонтотойб. Хара багаһаа түрэл буряадаараа аманда ороод хөөрэлдэнэб. Теэд түрэл буряад хэлэеэ жэншэдгүй һайн мэдэнэб гэжэ хэлэхэ аргагүй байнаб. Харин монгол бэшэг шудалжа эхилээд, олон шэнэ үгэнүүдэй удха тайлбарилааб. Багадаа хүгшэн эжыдээ «Буряад үнэн» сонин уншажа үгэдэг байгааб, тиигээд ехэнхи ушарта үгын удха ойлгодоггүй һэм. Монгол орондо хэблэгдэһэн уран һайханай, мүн хүүгэдтэ зорюулагдаһан номуудые уншанаб. Үхибүүн байхадаа, энэ бэшэг һонирхожо харааб гэжэ дээрэ хэлээ һэм. Залуу ябахадаа, ном үзэхэ, ажал хэхэ, гэр бүлэ байгуулха, үхибүүдээ үргэхэ гээд, тархияа үргэхэ забгүй ажаллаад ябагдаа. Харин мүнөө үхибүүд томо болоо, тиигээд өөрынгөө сэдьхэлэй тэжээл болохо юумэндэ анхаралаа хандуулжа эхилһэмни энэл даа. Үхибүүдтэ хэрэгтэй гү гэһэн асуудалда иигэжэ харюусаха байнаб. Жаахан үхибүүд түргэн һурадаг, юумэ хадуужа абахадаа, амаргүй бэрхэнүүд. Өөрынгөө басаган хүбүүн хоёртоо монгол бэшэг заажа үгөөб. Яһала түргэн хадуужа абаа. Басагамни Санкт-Петербург хотодо арадуудай гоо һайханай урилдаанда оролсоходоо, үндэһэн хоол дурадхаха ёһотой байгаа. Сагаан эдеэгээ дэлгэжэ харуулхаһаа гадна, тэрэнээ монголоороо бэшээд шэмэглээ. Тиигэжэ зоной анхарал татажа шадаад, түрүүшын һуурида гараһан байна, - гэжэ Арюна хөөрэнэ.

Баян түүхэ хадагалжа байһан тэнгэриин бэшэгтэй байһан бидэ, буряад арад түмэн, өөрынгөө бэшэг һэргээжэ шудалхадаа, үндэһэн мэдэрэлээ һэргээнэбди. Бусадһаа өөрсэ илгаатай, өөрын нюур шарайтай арад зон гээшэбди гэжэ мэдэрнэбди. Буряадуудһаа түрүүн ондоо яһанай арад зон монгол бэшэгээр һонирходог юм байна.

Энэ зундаа Москва хотоһоо гэр бүлэ манай орон нютагаар аяншалхадаа, бидэнэй үгэһэн хэшээлдэ тудаа. Тэдэнэй үхибүүд монголоор өөрынгөө нэрэ бэшэжэ һураа. Эгээл ехээр тэдэнэй анхарал татаһан юумэниинь - манай босоо бэшэг. «Танай хэшээлэй һүүлээр тэдэ үхибүүд хаанашье ябахадаа, саарһан дээрэ энэ тэрэ юумэ монголоор бэшэжэ байгаа һэн», - гэжэ аяншалагшадай бүлэг хүтэлжэ ябаһан басаган бидэндэ хөөрөө һэн. Үшөө тиихэдэ Германида үндыһэн ород яһанай хоёр хүбүүд хүрэжэ ерээд, хэдэн үдэр маанадта заалгажа һураа. Һүүлээрнь Карачаево-Черкесия Уласһаа карачаев яһанай Денислам хүбүүн бидэниие ехэтэ гайхуулаа. Тэрэ бага наһанһаа хойшо монгол туургатанай түүхээр һонирходог юм байна. Юундэ, ямар хүн байһан аад, Агууехэ Чингис хаан дэлхэйн ехэнхи хубиие эзэмдээб? Ямар нюусатай хүн байгаа гээшэб гэхэ мэтэ асуудалнуудаар һонирхоно. Энээнһээ уламжалан, монгол хэлэ бэшэг өөрөө шудална. Зорюута манай Буряад орон ерэжэ, монгол бэшэгтэ заалгажа ошоо һэн, - гэжэ Туяна басаган хэлэнэ.

Буряад зурагай, монгол бэшэгэй энэ студида ерэжэ, хүн зон һурахадаа, сэдьхэлээрээ амарна. Уран һайханда эльгэтэй зон нэгэдэжэ, сүлөө сагаа аша туһатайгаар үнгэргэнэ. Үмдэжэ ябаһан хубсаһан дээрэ уряануудые, үреэлэй һайхан үгэнүүдые бэшээд, ханадаа үлгөөд байхадаа, һайханшье, һайн нүлөөтэйшье. Угайнгаа бэшэгүүдые уудалан уншаха аргатай болохот. Монгол уран бэшэгтэ һураха гэбэл, «Титэм-Арт» студида сэхэ хандагты. Тэдэнэр Улаан-Үдэ хотын түбтэ, Ленинэй гудамжада оршоһон байшанда түбхинэнхэй. Намарай түрүүшын һарын 20-до ээлжээтэ һуралсал эхилхэнь. 89243517020  утаһаар залгажа бэшүүлхэдэ болоно.