«Дууша сэдьхэлэйм оёорто дуунууд сэсэглэн һалбараа...»

2023 ондо Буряад Уластаа мэдээжэ болоhон багша, уран шүлэгшэ, Буряад Уласай арадай поэт Нина Тогтохоевна Ленхобоева-Артугаева 70 наhанайнгаа дабаа гаталба. Мүнөө үеын буряад уран зохёолой түүхэдэ Нина Ленхобоева-Артугаевагай шүлэгүүд, олон тоото дуунууд, үргэлжэлhэн үгын уран бүтээлнүүд өөрын онсо hуури эзэлнэ. «Шүлэг, дуу бэшэдэг Нина Ленхобоева-Артугаевагай зохёолнууд арадайшүлэгэй найруулгатай, үнэншэмэ хурса уянгатай», - гэжэ элитэ эрдэмтэн, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Л.С. Дампилова тэмдэглэhэн байха юм. Yнэхөөрөөшье, уран шүлэгшын зохёолнууд уншагшын сэдьхэл хүдэлгэхэ, доhолгоохо хүсэтэй, аажам аалихан уянгата урасхалтай, гэбэшье ажабайдалай олон шухала үйлэ хэрэгүүдтэй, зүйлнүүдтэй нангин холбоотой.

Хүн гээшэ багаhаа, хүлэг гээшэ унаганhаа гэжэ арадаймнай оньhон үгэ бии ха юм даа. Нина Ленхобоева-Артугаева хара багаhаа аман, уран зохёол уншаха дуратай, оршон тойронхи байгаали болон ажабайдалай элдэб эреэ маряаниие хёрхо нюдөөрөө харадаг байhан гээшэ. Зохёолшо 1953 оной янгинама хүйтэн январиин 1-дэ Буряад оронойнгоо Сэлэнгын аймагай Харгана нютагта түрэhэн намтартай. Дунда hургуулида ябаха сагтаа Нина Тогтохоевна шүлэг бэшэжэ эхилhэн байна. Манай Буряад ТВ субагай «Жэгүүртэ хүлэг» гэжэ дамжуулгада хабаадахадаа, поэтессэ иигэжэ хөөрэhэн байха юм: «Эгээ түрүүшынгээ шүлэг нютагайнгаа байгаали адаглажа, гүбээ дээрэ гансаараа ургаhан хуhан тухай бэшээ бэлэйб. Тиигэжэ нэн түрүүн байгаали тухай бэшэдэг болоо hэм».

Нина Ленхобоева-Артугаева 1970 ондо дунда hургуулияа амжалтатай дүүргээд, Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй багшанарай дээдэ һургуулида орожо, ород, буряад хэлэ болон уран зохёолой багшын мэргэжэл абаhан байха юм. Харин өөрынгөө бэшэhэн зохёолнуудые тэрэ үедэ нэгэтэшье хэблүүлээгүй hэн.

Дээдэ hургуулияа түгэсхэжэ, Нина Ленхобоева-Артугаева багшын ажалай намтар эхилhэн байна. Түрэл Сэлэнгынгээ аймагай Һүтэйн найман жэлэй һургуулида багшалаа. Саашанхи ажалайнгаа харгыда Улаан-Үдэ хотын 45-дахи дунда hургуулида болон Дээдэ Саянтын санаторно интернат-һургуулида буряад хэлэ ба уран зохёолой, нэмэлтэ һуралсалай багшаар олон жэлдэ ажаллаа. Нина Тогтохоевна багшын хүндэшье, хүндэтэйшье ажалда наhан соогоо ажаллажа, «Буряад Уласай габьяата багша» гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн юм.

Багшаар ажаллажа байхадаа, шүлэгүүдээ бэшэжэ, хэблэлдэ гаргажа эхилhэн байна. Наhанайнгаа амаралтада гарахадаа, миин hуунагүй, олон тоото шүлэгүүдээ, рассказуудые, үхибүүдтэ зорюулhан зохёолнуудые бэшэжэ, хэдэн номуудые хэблүүлээ.

Уран шүлэгшэ Нина Ленхобоева-Артугаевагай hүүлэй жэлнүүдтэ хэблэгдэhэн тусхай номуудые нэрлэбэл, «Эжымни абдар», «Дуунууд, минии далинууд», «Согтойхон мүшэдэй ялалзаан», «Эдир зурааша», «Хабарай мүшэд», «Сэлэнгымни хабар», «Афган дайнай дэбтэрhээ», «Далита хүлэг», «Нютагаймни hэбшээн» болоно. Үшөө тэрэнэй хажуугаар нүхэдтэеэ суг хамта «Харганатская средняя школа», «Банзаа Доржын Пурбо» гэһэн номуудые зохёожо гаргаhан байха юм. Тиихэдэ «Сайн байна, нүхэд!» аудиоальбом, «Намдаа дуугаа бэлэглыш даа» компакт-диск, «Дуунууд, минии далинууд» DVD-дискнүүдые гаргаа.

Нина Ленхобоева-Артугаевагай олон тоото шүлэгүүд дээрэ мэдээжэ буряад хүгжэм зохёогшод Цырен Шойжонимаев, Алагуй Егоров, Вера Шобосоева, Баир Батодоржиев, Дылгыр Дымбрылов, Пурбо Дамиранов, Наранбаатарай Нар-Оюу, Лариса Халтанова, Лариса Санжиева гэгшэд хүгжэм бэшэжэ, тэдэнь уянгата hайхан дуунууд боложо, хаа-хаанагүй, холо ойро нютагуудта зэдэлээ. Манай буряад уран зохёолой түүхэдэ олохон шүлэгшэдэй уран бүтээлнүүд мэдээжэ дуунууд болоhон байдаг, жэшээнь, Дондог Улзытуевай, Даша Дамбаевай, Гунга Чимитовэй г.м. абьяас түгэлдэр уран шүлэгшэдэй бэшэhэн шүлэгүүд дээрэ хүгжэм бэшэгдээд, арад зондоо эгээл hайшаалтай, уянгата hайхан дуунууд болонхой. Тэдэниие ородоор поэты-песенники гэжэ нэрлэдэг. Нина Ленхобоева-Артугаева баhал поэт-песенник болоно гээшэ.

2022 ондо Нина Ленхобоева-Артугаевагай «Далита хүлэг. 108 дуунууд» гэжэ шэнэ ном нара хараhан байна. Буддын шажанай эрхиин hубад мэтэ 108 тоотой шүлэг-дуунууд гэжэ нэрлэгдээшье hаа, энэ ном соо авторай аяар 144 дуунууд ороhон байха юм. Тэдэнь хадаа гүнзэгы гүн ухаанай удхатай гэжэ гэршэлхээр. Хүн түрэлтэнэй жама ёhын ажабайдалай гол шухала зүйл инаг дуран болоно бшуу. Тус ном соо олон тоото шүлэгүүд соо инаг дуран тухай хэлэгдэнэ:

Хорбоо дуулим дайда дээрэ

Холшор инаг амраг бии.

Холбоото угаа залгуулан

                                 дамжуулха

Хөөрхэн хүбүүн үри бии.

(«Үнгэтэ сэнхир дэлхэй дээрэ»)

Шимни нажарай hалхихан

                                 болоорой,

Бишни шамаяа хүсэхэб.

Шэбэнүүр бороогой дуhалхан

                              болоорой,

Бишни шамтаяа наадахаб.

(«Шимни»).

Энэ дэлхэйн хүнэй эгээл үнэтэй сэдьхэлэй баялиг – дуран, хайрлаха сэдьхэл болоно ха юм даа.

Бүхы дээрээ Нина Ленхобоева-Артугаевагай шүлэгүүдыень хаража үзэхэдэ, томохоншье, багашье хэмжүүрэй зохёолнууд, удхын талаар инаг дуран тухай, байгаали, тоонто нютаг, гүн ухаанай, түүхын асуудалнуудта, олониитын ажабайдалда зорюулагдаhан гээшэ. Тэрэнэй уран зохёолнууд соо гол сэдэбүүдэй нэгэн – түрэл тоонто нютагай дүрэ болоно:

Баян-Сагаан хадыемни тойрон,

Байгаалиин жэмэс ургадаг,

Баабайм түрэhэн нютагые

                               hанахадам,

Баяраар халин, зүрхэмни уярдаг

«Нютагаа hанахадам»

Түрэhэн Буряад орон, Сэлэнгын аймаг, Харгана тоонто нютаг поэдэй hанаа сэдьхэл, ухаан бодолдо онсохон hуури эзэлдэг гээшэ. Нина Ленхобоева-Артугаевагай шүлэгүүдынь, дуунуудынь «Булган малгайта Буряадни», «Байгал далайн шулууд», «Зэдын үргэн тала», «Харганаа, минии Харганаа», «Сэлэнгын аймагни», «Түнхэмни», «Алтан уула» түрэл Буряад орондоо, буряад нютагуудтаа, тоонто нютагтаа зорюулагдаhан байха юм.

Мүнөө сагта үхибүүдтэ зорюулагдаhан, буряадаар бэшэгдэhэн зохёолнууд хомор болонхой гэжэ бултанда мэдээжэ. Харин Нина Ленхобоева-Артугаева үхибүүдтэ зорюулжа, хэдэн hонирхолтой номуудые хэблэhэниинь hайшаалтай. «Эдир зурааша» гэжэ ном соо автор багша ябаhан хадаа, бага наhанай үхибүүдэй зан абари тон hайнаар мэдэхэ тула аргагүй зохидхон, үхибүүнэй наhанда таарама, богонихон хэмжүүртэй шүлэгүүдые оруулhан байха юм. Дүрбэн мүртэйшье, найман мүртэй, арбан хоёр мүртэй шүлэгүүдые уншахада, үхибүүн хүниие hонирхуулха, дурыень татаха, удхаараа ойлгосотой, арадай аман зохёолой найруулгаар бэшэгдэhэн байна гэжэ ойлгохоор. Жэшээлбэл,

Тоншуул тоншон тоншоно…

Тон-тон, тон-тон сууряатай,

Модоной холтоон амтагүй,

Мушхуу хорхой амтатай.

(«Тоншуул»).

Бү шууягты, аляахан хүүгэд,

Таабариин орондо айлшалая,

Таамаг үгэнүүдые бэдэрэе,

Бодомжолон түргэн таая!

(«Шагнагты, үхибүүд, дуугайхан…»).

Бишыхан үхибүүдтэ оршон тойронхи байгаали тухай, шубууд, ами байдаг юм, ямар юумэндэ анхаралаа табихаб гэжэ нааданай хүсөөр hургаhан удхатай шүлэгүүд, таабари тааhан, таабари шэнгеэр бэшэгдэhэн шүлэгүүд тус ном соо ороhон байна гээшэ.

Нина Ленхобоева-Артугаева 2020 ондо баримтата зүйлнүүд дээрэ үндэhэлжэ, хоридохи зуун жэлэй 1970-аад онуудта болон Афган дайнай үйлэ хэрэгүүдтэ хандажа, тэрэ дайнай ветерануудай дурсамжа суглуулжа, «Афган дайнай дэбтэрhээ» гэжэ юhэн бадагhаа бүридэhэн шүлэглэмэл поэмэ хэблүүлhэн байна. Энэ ном соогоо баримтата материал болохо бэшэгүүдые, хүнэй дурсамжануудые, фото-зурагуудые хэрэглэжэ, үнэн болоhон үйлэ хэрэгүүдтэ зорюулжа,  дайнай аймшагтай дүлэн соогуур амиды үлэhэн сэрэгшэдэй хуби заяан тухай, тэндэ амияа алдаhан баатарнуудшье тухай бэшэhэн байна. Энэ зохёолой гол удхань хатуу муухай дайнай дабтагдахагүйн түлөө, амгалан байдалай түлөө шармайха хэрэгтэй гэhэн уряалтай гэжэ  ойлгонобди.

Манай гүрэнэй олон үндэhэтэнэй уран зохёол хадаа ород хэлээр дамжажа, орон дэлхэйдэ тарадагынь, холын сууряатай болодогынь мэдээжэ. Тиимэhээ ород хэлэн дээрэ шанартайгаар оршуулха гээшэ тон шухала асуудалнуудай нэгэниинь болоно. Нина Ленхобоева-Артугаевагай шүлэгүүдые ород хэлэн дээрэ манай Буряад ороной мэдээжэ шүлэгшэд, зохёолшод Баир Дугаров, Светлана Нестерова, Надежда Гармаева, Людмила Семёнова гэгшэд оршуулhан байна. Ород хэлэндэ оршуулагдаhан поэтессын шүлэгүүд «Байкал», «Вершины» сэдхүүлнүүдтэ, «Современная литература народов России», «Современная поэзия Бурятии на русском языке» гэhэн антологинууд соо хэблэгдэhэн байна.

Эндэ hая 2023 ондо Нина Ленхобоева-Артугаевагай «Нютагаймни hэбшээн» гэжэ нэрэтэй шэнэ ном гараба. Тус ном соо буряад болон ород хэлэн дээрэ авторай шүлэгүүд, өөрынь ородhоо оршуулhан туршалганууд, рассказууд ороо. Шэнэ шүлэгүүдынь заншалта сэдэбүүдтээ: түрэл тоонто нютагай унтаршагүй зали, хүдөө нютагай байгаали, алдарта нютагаархид, бага наhаяа дурсалга, эжы, аба, уг гарбал, буддын шажанай гүнзэгы оюун ухаан г.м. асуудалнуудта зорюулагдаhан байна.

Нина Ленхобоева-Артугаева 2007 ондо Буряад Уласай Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоһон. Бүгэдэ Буряадай «Алтаргана» наадандаа эдэбхитэй хабаадажа, 2010 ондо «Бү уйлыш даа, инагни» гэжэ дуугаараа «Жэлэй эрхим дуун» гэһэн номинацида дипломант болоо, 2011 ондо «Намайгаа бү мартаарай» дуунайнгаа түлөө лауреадай дипломоор болон «Алтан лимбэ» тэмдэгээр шагнагдаа. «2014 ондо уран шүлэгэй конкурсдо 1-дэхи шатын дипломоор, Буряадай Уран зохёолшодой холбооной Хүндэлэлэй грамотаар шагнагдаhан юм. «Амар мэндэ-э, Буряадни» гэһэн шүлэгтэнь Ага нютагай дуушан Батор Цыпылов хүгжэм зохёожо, энэ дууень агынхид дуулажа, хүрэл медальда хүртөө һэн», - гэжэ сэдхүүлшэ Любовь Цыбенова тэмдэглэhэн байна.

Нина Ленхобоева-Артугаевагай сэдьхэл долгилуулма дуунуудынь, шүлэгүүдынь буряад поэзиин хүгжэлтэдэ, тэрэнэй хилые үргэдхэлгэдэ горитойхон нэмэлтэ боложо байна гэжэ тэмдэглэхэ шухала. 70 наhанайнгаа ой тэмдэглэжэ байhан абьяас бэлигтэй багша, уран зохёолшо Нина Тогтохоевнада хэжэ байhан ажалдань амжалта, бэеын энхэ элүүрые хүсэе.

Лариса ХАЛХАРОВА,

хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор, Д.Банзаровай нэрэмжэтэ БГУ-гай доцент