​​Манай айлшан - ”Байгал” сэтгүүл: Элитэ эрдэмтэдээ дурсая

Хоёрдохёо соносхогдоһон “Далан долоон до­мог” урилдаанай эсэсэй шатада “Монгол суд­лалда – онсо нэмэри” гэһэн очерково статья Бу­ряадай мэдээжэ эрдэмтэн, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор В.Ш.Гунгаровта зорюулагдаба. Эгээ сэнтэйнь гэхэдэ, Виктор Шагдарович урданай из­агуурша эрдэмтэд А.И.Уланов, Е.В.Баранникова, В.Ц.Найдаков, Г.О.Туденов, С.Ш.Чагдуров гэгшэдэй харгалзалга доро ажал ябуулгаяа эхилһэн, дүмэлгэ, дэмжэлгэдэнь хүртэһэн хүн бшуу. Үнэндөө болохо­доо, буряад үльгэр домогуудые шэнжэлгые уг зал­ган үргэлжэлүүлһэн, тиимэл ушарһаань энэ темээр хэблүүлһэн номуудыень, хүдэлмэринүүдыень шэнэ сагай харааһаа һэргээжэ, ами оруулһандли боло­бобди. Сэн-бун, хүбхэ хөөбэри болошоһоноо уудал­хада, ямар үрэтэй юм, үнгэрһэн юумэн ула болоо гэхэшье хүнүүд дайралдаха бэзэ. Теэд арадаймнай үгын нөөсэ хуушардаггүй, бүри һайхан, дура буляама үнгөөр эрдэнитэн ялалзадагыень энэ толилолгом­най гэршэлээ бэшэ гү?

А.И. Уланов

Эрдэмтэн В.Ш.Гунгаровай намтарта, зохёохы ажал ябуулгада тон һонирхолтой ба­римтанууд бии. Тэрэ Монгол орондо анха түрүүшынхиеэ буряад хэлэн дээрэ эр­дэмэй диссертацияа хамгаалһан юм. Түрүү үзэлтэ В.Ц.Найдаков, Ц.-А.Дугарнимаев, С.Ш.Чагдуров энэ үүсхэл бүри мүһэн дэмжэһэн, уламжалан хойноһоонь мүр дахаһан залуу хэдэн эрдэмтэд мүн лэ буряад хэлэн дээрэ диссертацияа хамгаалһан намтартай. Бусадта мүр гаргажа үгэһэн “түрүүшын хараасгайтай” жэшэмэ­эр лэ. Диссертацинь монгол судлалда - онсо шухаг нэмэри гэжэ үндэрөөр сэгнэгдэһэн ушар тухайнь Монголой “Үнэн”, “Правда Бурятии”, “Буряад үнэн” сонинуудта онсо тэмдэглэгдээ бэлэй.

С.Ш. Чагдуров

Арадай аман үгэ суглуулха гээшэ алтанай уурхай уудалһантай адли юм. Хии мориёо хиисхүүлээд, хар­гын заяажа мандуулаад, урагшаал шуумайдаг бэлэй даа, залуу тэрэ наһандаа. Виктор Гунгаровай номууд соохи һонирхолтой домогуудаар хужарламаар. Тон тобшоор хоёрыень үгэе.

В.Ц. Найдаков

Е.В. Баранникова

Г.О. Туденов

Долоон үбгэд тухай

Урдань долоон ангуушад агнажа ябатараа, нэгэ мүнгэтэһэн сагаан буга хараад, намнажа эхилээ. Ехэ удаан хойноһоонь намнажа хүсэхэ болоходонь, тэрэ мүнгэтэһэн сагаан бугань тэнгэридэ дэгдэн гарашоо ха. Тэрэ бугаяа дахаад, долоон ангуушад баһа тэнгэ­ридэ дэгдэн гараа гэхэ. Тиигээд долоолуулан долоон мүшэд болоод, тэнгэридэ тогтошоһон юм.

Һарын гэрэл тухай

Үни сагһаа хойшо буряад-монгол арадай дунда һарын гэрэлтэй хабаатай хорюул байдаг. Һарын гэ­рэлэй хүнэй һүни унтажа байхадань тудаа һаань, ехэ дурагүй, хэмшээрхэдэг байһан. Тиимэһээ гэрэйнгээ сонхо, үрхэ бүглэн хаадаг. Һарын туяаһаа боложо, хүн саа үбшэндэ дайрагдадаг гэжэ тоологдодог байһан.

Урдандаа сэлмэг һүни, һарын гэрэл доро талаар ябахагүй гэжэ оролдодог байһан юм, илангаяа арбан табанай һара доро. Манай урданай үбгэ эсэгэнэрэй һанал бодолоор хадаа һүни ехэ уһанай хажуугаар һарын гэрэл соо ябахые хоридог һэн.

...Энэ дугаарнай юрэнхыдөө домогуудаар һалбарһан дугаар болон мүндэлөө ха. Түгэсхэлдэнь иимэ сэнтэй тобшолол хэгдээ: “Уутын оёор харагдаа гээ һаа, һалаһан хэрэг. Хүдөөдэмнай нютагайнгаа домогуудые һанажа, хадуужа ябаһан зон үшөөл бии. Олоё тэдээнээ, золгоё тэдээнээ”...

Уран зохёолшо Анна Виноградова шэнэ са­гай домогуудые зохёон бүридхэдэг шэдитэй юм. Үльгэрлиг үндэһэтэй зохёолнуудынь заримдаа зүн зүүдэндээ үзэһэн, мэдэрһэнһээнь һабагша та­тан дамжаһан байдаг. Буддын шажанай харааһаа, аяншалгануудай үедэ ушарһан буряад ажабайда­лай үзэгдэлнүүдһээ түрэһэн, мүндэлһэн лэ, олон бүтээлнүүдынь.

***

Түүхын алтан нөөсэдэ бэшүүлхэ нэрэнүүдые дурдан, публицис удхатай «Соло дуудалга» гэһэн сонет шурьюулһан ахатан захатан Ардан Ангарха­евай энэ бүтээлээ Буряад Уласай 100 жэлэй ойдо зорюулһаниинь гайхалгүй.

Энэ тон шухала ниитэ гаршагыемнай дэмжэхэшье улад мүнөө үедэ үсөөн олдохо байна. Гэбэшье ара­дай зохёолшо уряа үгөөр иигэжэ мэдүүлһээр:

Одо заяамнай мянгаад жэлдэ тахяатай –

Ойрын сагта хэлэеэ хэншье мартахагүй,

Охор сагай оодон бодол шууяатай –

Һохор бэшэбди, һонор ухаан һамархагүй.

Соло ехэтэй буряадууд гээшэбди – бү мартая,

Сортоотой һайхан хоолойгоо гаргая,

Сонет сонедээ гүрлөө болгон хүтэлэг.

Цыдып Цырендоржиевай хүүгэдтэ зорюулһан “Үлзы һайхан Үлзытэмнай” туужа хүдөө нютагаймнай дура буляама үзэгдэл руу, хүлгөөтэй һайхан бага наһан руу абаашана. Энэ зохёолоо нилээн хэмжээ­тэйгээр дэлгээхэ гэжэ шиидээ юм байна, яһала ехэ туужа болоо.

Буряадай бэлигтэй ирагуу найрагша Мэлс Самбу­евай түрэһөөр 80 жэлэй, хүүгэдэй мэдээжэ уран зо­хёолшо Эрдэни Дугаровай 75 наһанай ойдо уянгата зорюулга-зураглалнуудые Надежда Гармаева дурад­хаба. Эдэ бэлигтэнэй шүлэгүүд толилогдоо.

“Сагай сууряан” гэһэн ниитэ гаршагые Дондог Улзытуевай “Үдэр бүриин тэмдэглэлнүүд” гэһэн ху­биинь дэбтэрэй үргэлжэлэл шэмэглэбэ. Эрдэмтэн Лариса Халхарова хэблэлдэ бэлдээд, бидэндэ эль­гээнэ. Агшан зуурын үзэгдэл тон юрынхеэр, гэхэ зуура тодоор, богонёор зурагладаг шадабаритан бай­шабал, Дондог Аюшеевичнай... “Бэлигтэй хүн бүхы юумэндэ бэлигтэй” гэһэн үгэ бии гүб даа.

Занабазар гэһэн нэрэ дуулахадаа, хоёр альгаа ниилүүлэн, зальбаран наманшалха дуран хүрэдэг. Далай ехэ эрдэм мэдэсэдэнь, дабтагдашагүй маягтай уран һиилүүртэнь... Уран зохёолшо Доржо Сульти­мовай Сэнгын Эрдэнын “Занабазар” гэһэн романи­ие буряадшалжа байһан хүсэлэл тэгүүлэлыень үшөө дахин һайшаагаад, түүхэтэ зохёол уншыт гэжэ уряа­лан һануулха хүсэл түрэнэ.

Солбон Шоймполовой “Хуннууд. Үнэһэн тобо­рог болоһон хото” гэһэн романай “Оршуулга” гэһэн хэһэгтэмнай яаха аргагүй таараһаниинь ойлгосотой. Уран зохёолшо Надежда Гармаева энэ хүдэлмэриеэ үргэлжэлүүлһээр.

Эдир зүжэгшэд

Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын театрай дэргэдэ «Эдир драматург» гэһэн зохёохы лабораториин түхэлтэй проект үнгэргэгдэбэ. Түрэл хэлэн дээрээ найруулан бэшэдэг нюдэндөө гал­тайхан, сэдьхэлдээ уран бэлигтэйхэн хүүгэдые теа- тртаа урин суглуулжа, драматическа зохёолнуудые мүндэлэн зохёолгын һургуули бүтээбэбди.

Түрүүшын туршалгада хабаадаһан эдир драма­тургнуудтаа абьяас бэлигэй дээжэһээ азатай амса­жа, уран зохёолой үргэн харгыда гараһаарнь халуу- наар амаршалнабди. Энэ замынь саашаа арюун, сагаан байг лэ даа гэжэ үреэн хүсэнэбди.

Эржена ЖАМБАЛОВА, Г.Цыдынжаповай нэрэмжэ­тэ Буряадай оперо болон баледэй театрай директор, Буряадай гүрэнэй академическэ драмын театрай уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ.

Иимэ оролто үгын удаа эдир бэшээшэд Адиса Цыренова Диана Чагдурова хоёрой «Сэржэм», Эр­жена Батуева Айдана Шагдарова хоёрой «Эжым­най хайшаашье ошохогүй” гэһэн 5-7 үзэгдэлһээ бүридэһэн бишыхан зүжэгүүд үгтэбэ.

Сэнтэй туршалгануудаа үргэлжэлүүлыт гээд теат райхидта хүсэел даа.

Санага – онсогой шэнжэтэй нютаг

Агуу Илалтын 75 жэлэй ой. Хүшэр сагые үхибүүн нюдөөр хараһан, соносоһон, хадуужа абаһан зомнай ондоохон амитай даа. Тэрэ тоодо Захаамин айма­гай Санага нютагһаа гарбалтай дайнай, ара талын ветеран, 84 наһатай Санжайжаб Дамдинович Бан­заракцаев ороно. Өөһэдөө иигэжэ бэшэхэ зомнай үсөөрөө гэхэ гү, али үгы шахуу.

Мүнөө үеын залуушуул, ургажа ябаһан эдиршүүл “Эсэгын дайнай үеын үхибүүд” – иимэ зон ХХ зуун жэлдэ байһан юм гэжэ ХХI зуун жэлдэ мэдэжэ байха ёһотой гээд, автор тэмдэглэнэ. Үнэн сэдьхэлһээ, бай­далай хүндые байһан соонь зураглаһан Санжайжаб Дамдиновичтаа баярые хүргэел даа, бэрхэтэй сагай халуун шулуу долёожо үзөөгүй зоной зүгһөө.

Ага тойрогой ирагуу найрагша Цындема Бабу­ева монгол туургата уран зохёолшодтой харилсаа байгуулжа, шүлэгүүдыень буряадшалдаг юм. Энэ удаа тэрэ Монголой Үндэһэтэнэй сүлөөтэ зохёол­шодой эблэлэй болон Казах зохёолшодой эблэлэй гэшүүн Хамайн Жукелэй шүлэгүүдые оршуулһанаа дурадхаба. Эпическэ үндэһэтэй, философско маягтай шүлэгүүд.

Буряадай арадай уран зурааша Цырен-Намжил Очирович Очировай 100 жэлэй ойдо зорюулһан тэмдэглэл, буряад хээтэ зурагуудынь энэ дугаа­рыемнай үзэсхэлэн шэмэгтэй, хоморой шэнжэтэй болгоһониинь дамжаггүй.