Угай түүхэ уудалһан удхатай

 Энэ жэлэй эхиндэ сэтгүүлшэн Бато БОЛОТОВОЙ «Дневники ХХ века. Бурятская родовая сага» гэһэн ном нара хараа. Буряадай эрдэмэй түбэй хэблэлдэ баримтата энэ роман барлагдаһан байха юм. Томохон романһаа гадуур зохёогшын хэдэн үгүүлэл номдонь багтаа.

Ульгамаар, уран хурсаар найруулаа

Һая бэшэгдэжэ дүүргэгдэһэн, үшөө мүлигдөө, “һамнагдаагүй” бүтээлэй эхэ бэшэгтэй танилсаха гээшэ нэгэ талаараа ехэ хүндэтэй, нүгөө талаараа харюусалгатай хэрэг юм. Уласай түрүүшын Юрэнхылэгшын болон Засагай газарай хэблэл, мэдээсэлэй албанда хэдэн жэлдэ минии суг хүдэлһэн аха нүхэр Бато Батуевичай намда иимэ арга олгоһондонь баяртайб.

Уран хурса гуурһатай ахатамнай Үбэр Байгалай хизаарай Шагалзуур һайхан нютагта түрэжэ, олон үндэһэ яһатанай дунда хүлөө шоройдоһон, хүн боложо үндыһэн хадаа, түрэл хэлээрээ ядамаггүй хөөрэлдэдэгшье һаа, ородоор бэшэдэг юм.

Бүхы наһаараа сэтгүүлшэнээр ажаллаһан, Агын тойрогой, Шэтэ можын сонинуудай редакцинуудта олон жэлдэ урагшатайгаар хүдэлһэн Бато Болотов хубилган шэнэдхэлгын үе соогуур Буряад ороной ниислэл хото руу гэр бүлөөрөө зөөжэ ерэһэн. “Правда Бурятии” сониной сурбалжалагшаар, хүдөө ажахын таһагые даагшаар, харюусалгата секретариин орлогшоор ажаллаа. Уласай типографи руу уригдаад, хэблэлэй таһаг тэндэ байгуулжа, номуудые олоор гаргуулһан намтартай. Удаань Буряадай Юрэнхылэгшын болон засагай дээдын зургаанай хэблэл мэдээсэлэй албанай зүбшэлэгшын тушаалда хүдэлөө. Хэдэн ном бусад авторнуудтай хамта бэшэһэн байха. Теэд өөрөө бэшэһэн бүтээлынь уран һайханай зохёолой түхэлөөр бэшэ, бодото баримтанууд болон угай түүхэнүүд дээрэ үндэһэлэгдэһэн романай хэбээр бүтэбэл даа.

Түүхэдэ ороһон түлөөлэгшэд

Арбан юһэдэхи зуун жэлэй тэн багаар Үбэр Байгалай газар нютагта ажамидарха баатай болоһон мэдээжэ хүнүүдэй нэгэн – уһан сэрэгэй офицер ябаһан Дмитрий Иринархович Завалишин. “Хойто зүгэй нюуса бүлгэмэй” эдэбхитэй гэшүүн байһанайнгаа түлөө Байгалай саада эрьеын нютаг руу сүлэгдэжэ, арбан дүрбэн жэлэй туршада хэһээлтэеэ амсаһан гээд мэдээжэ. Амар мүрэнэй эхин хизаарай, Шиилхэ голой үзэсхэлэн нютагуудые үзэхэ, шэнжэлхэеэ эльгээгдэһэн поручик Меглицкий болон штабс-капитан Кованько хоёршье хүршэ хизаараймнай түүхэдэ ороһон намтартай. Эдэ болон бусад хүнүүдтэй Бато Болотовой зохёол дотор танилсахаар.

Романай хэбтэ таарамжатайшье һаа, ехэ һонин маягаар бүтээгдэһэн энэ зохёол уншахадаа, хэдэн автортай нэгэмүһэн танилсанабди. Гол герой болохо Ринча (Ринчин Батадаев) гэжэ хүнэй, мүн тиихэдэ тэрэнэй абганар болохо Этигэл Мархаажа хоёрой үдэр бүриин бэшэлгэнүүдһээ роман бүридэнэ. Эсэстэнь Ринчиин нэрээр зохёогшо өөрөө бэшэнэ.

Түүхэдэ ороһон тэдэ түлөөлэгшэд, тэбхэр бата байдалтай тэрэ үеын буряадууд, зохёол дотор тус тустаа өөрын һуури, байратайнууд. Үнгэрһэн хоёр зуун жэлэй туршада Үбэр Байгалай хизаарай дэбисхэр дээрэ үнэн болоһон үйлэ хэрэгүүдтэ хабаадагшадай оруулагдаһан хада, энэ зохёолой сэн бүри дээгүүр. Үдэр үдэрые зураглаһан дэбтэрээ хүн бүхэн өөртөөл гэжэ бэшэдэг ха юм. Тиимэ ушарһаа энэ бүтээл дотор худал хуурмаг, үлүүсэ гоёожо зохёоһон юумэн үгы.

Гэхэтэй хамта, оройдоол хубиин, гансахан угай түүхэ, хэнэйб даа бодол, һанамжа гэн гэһээш, хэблэлэй 16 хуудаһан хэмжээтэй энэ зохёол дотор уншагшын анхарал татаха, һанаа зобоохо, шэнжэлэн бодомжолхоор зүйлнүүд элбэгээр зураглагданхай. XIX зуун жэлэй тэн багһаа эхилээд, XXI зуун жэлдэшье, мүнөө сагташье боложо байгаа түүхэтэ үйлэ хэрэгүүд тухай хэлэгдэхэ юм. Арад зоной байдал, ондо ондоо үндэһэтэн хоорондын харилсаанууд, гүрэнэй байгуулалтын, түрын бодолгын ба соёлой асуудалнуудые элирхэйлхэ, элирүүлхэ һэдэлгэ автор хээ. Тиихэдээ гансал өөрынгөө һанамжын зүб байһые уншагшада хэлэнэ бэшэ, харин зүбшэн хэлсэхэ арга орхино.

Гол удхань, гоёлтонь

Хүн бүхэн, илангаяа зохёохы ульһатайшуул жэгдэ бэшэ ажабайдалайнгаа үзэгдэлнүүд тухай жэл ошохо тума оло дахин бодолгото болодог ёһотой. Ушар шалтагыень бэдэрхэ. Өөрынгөө, өөгшөөн харилсадаг нүхэдэйнгөө үүргэ тухай бодомжолхо. Теэд диилэнхи олон ушарта заатагүй нэгэл гол бодолдо хүн бүхэн тулажа ерэнэ. Энэ хадаа – уг гарбал, ураг эльгэн.

...Хоёр зуун жэлэй туршада алтан дэлхэйдэ ажамидаржа байһан буряад нэгэ угай хуби заяан – тус зохёолой гол удхань, гоёлтонь. Мүнөө үеын буряадуудай һанаа зобоодог асуудалнуудта Батажаргал ахатан (авторай жэнхэни буряад нэрэ) харюу бэдэрхэеэ оролдоно. Зохёолой гол герой Ринча гэгшэ үндэһэн дуу хүгжэмөө шагнаха дуратай. Теэд нүхэрэйнгөө үнэтэй сэнтэй түмэр хүлэгтэнь һуухадаа, хари хэлэн дээрэ хашхаран дуулагдаһан дуунуудта дурагүйгөө тэрэ сэхэ элирхэйлнэ. Теэд “Монгол шуудан” хамталигые өөрынхидэ тооложо ябан гэһээнь, тэрэнь ородоор дууладаг, зүүн зүгэй аялга дуунай абяа, “үнэршье” үгы байшана.

Олон жэлэй саада тээ Ород гүрэнэй эрхэтэд болоһон буряад яһатанай эрмэлзэл энэ сагта бэдэржэ олохоор гү? Монголшуудһаа холодожо байһан манай арадай ерээдүй долоон зуун жэлэй үнгэрхэдэ, ямар байхаб? Америкэдэ дурагүйшье һаа, юундэ Ринча тиишээ ошоноб?

Буддын шажан болон бөө мүргэл – тус зохёолой үшөө нэгэ шухалын шухала шугам. Гол геройн ажабайдалда шажан яажа туһалнаб? Байгал далайһаа хоёр зуун модоной зайда оршодог Шэнэ Үдэдэ түрүүшынгээ сүлэлгэдэ байха үедөө бөөгэй тахилтай хада өөдэ залуу Сталин гаража, эзэн хаан, агуу Богдо Чингисһээ өөрэгүй хубисхал үүсхэхэ хэрэгтээ урагшатай байхын тула Хүхэ Мүнхэ тэнгэриһээ юундэ дэмжэлгэ эреэб? Үнэхөөрөө этигэһэн, үнэн зүрхэнһөө һүгэдэһэн байгаа гээшэ гү?

Буряад-монголшуудай, бусадшье арадуудай заншалта хоёр шажан мүргэл роман дотор шадамар бэрхээр шургажа ороһон байна. Тиимэ хадаа, уншахада, аргагүй һонирхолтой.

Хаана юм жаргалынь?

Хоёр зуу гаран жэлэй туршада түүхын эрилтээр яараһан сагай эрхэ байдалда, ондо ондоо хаһада, гүрэнэй байгуулалтын гурба дахин һэлгэгдэһэн үедэ бүхы гүрэнэй, Үбэр Байгалай, Буряадаймнай үрэжэлтэ һайхан газар дээрэ зохёол дотор зураглагдаһан зон ажамидарна, ажабайдалаа зохёоно. Хүн бүхэниинь хубиингаа жаргал бэдэрнэ. Теэд харгы замуудынь ондоонууд. Тиимэһээ хүрэжэ оложо ошохонь хүшэрхэн. Мүнөө үедэ булта ажаһууһан һаа, магад, бэлиг талаангаа, бэхи жаргалаа бэлэхэнээр оложорхихо һэн. Теэд яахыньшье аргагүй. Зариманиинь хубисхалай урда тээ, хаанта засагай үедэ, зариманиинь совет үедэ ажамидарна. Саг бүхэн өөрын хатуу эрилтэтэй. Олониитын, шажан мүргэлэй харилсаанууд бэе бэеһээ тад ондоо. Хэды тиигээшье һаа, шуурган өөдэ шуумайн, шармайн ошогшод алишье сагта олдоод лэ байха юм.

Хүгтэй дорюун хүйхэрнүүд тухай

Томо зохёолойнгоо хажууда гурбан үгүүлэл оруулһан хадань, номынь бүри һонирхолтой болоо. Теэд хэблэлэй аргын багаһаа юм гү, барлагдаһан үзэгүүдынь жэжэхэнүүд байхадаа, уншахада хүндэшэг.

Пүрбэ гарагта түрэһэн хадаа тиимэ нэрэ анханһаа зүүһэн аад, багадаа тэрэнээ өөрөө буруугаар хэлэжэ, “Прурбо” гэжэ нэрэдээ шэнгэшэһэн хүбүүн тухай рассказ, мүн баһа “Бич”, “Чемура” үгүүлэлнүүд хүдөөгэй ажабайдал зураглана. Хэдэн ондоо үндэһэ яһатанай юрын түлөөлэгшэдэй нэгэ нютагта ажабайдалаа түхеэржэ, баярлаха уйдахадаашье, бага ехэ хэрэгүүдээ бүтээхэдээшье хамһажа, хамта хэдэг тухай хэлэгдэнэ. Холын хото руу хүбүүнэйнгээ һурахаяа ошоходо, түрэлнүүдһээ гадна, хүршэнэрөө, бүхы сэлеэнээ дуудажа тэмдэглэхэ заншал хаанашье бии. Юрэдөөл, ганса хатуухан уларилтай нютагта ажаһуудагһаа бэшэ, мүн баһа юрын зоной үдэр бүриин харилсаанай дүримүүд, хэр угһаа хойшо баримталагдадаг ёһо заншалнууд тухай хэлэгдэнэ. Тобшолходо, эдэ бүгэдэ – хүн түрэлтэнэй хүгжэлтын, хоорондохи харилсаанайнь дээдын шата, эрхим шанар гээшэ бэзэ.