484
Минии ерэхэ бүхэндэ Георгий Цыренович болон Цырендулма Дондогой хоёрһоо гадна Гошын столтой зэргэлүүлэн табигдаһан столой саана һуудаг Матвей Михайлович Осодоев ходо байдаг бэлэй. Тиигэхэ бүридөө би гайхаха хүм. Тэрэ хадаа ерэхэ бүхэндэмни хэтэдээ һууридаа няагдашаһан юм шэнги, үнөөхил юушьеб бэшэжэл байха. Гошын үгы һаа, толгойгоо халта үргөөд, үрөөһэн нюдэеэ ониилгоһон мэтэ маягтайгаар хэлэхэ: «Ахашни үгы! Хаана ошоһыень мэдэнэгүйб. Ноён хадаа хаана ошоһон тухайгаа дуулгадаггүй. Һуу! – гэжэ өөрынгөө хажуудахи сүлөө стулаа нам тээшэ түлхижэ үгөөд, гуурһаяа хоёр хургануудайнгаа хоорондо эдэбхитэйгээр эрьелдүүлэн, номгон, даруугаар дурадхаха. – Һониноо хөөрэ! Багшанараймнай дээдэ һургуулида юун болоноб? Һууридаа юм гээбы даа? Оюутан ябахада, онсо һонин байдаг һэн. Тиимэһээ һониёо хөөрэлши!» - гэжэ хэлээдхихэ.
Тиигээд минии һонинуудые өөртэнь тон шухала юумэн мэтээр шагнаад, намда һанамжаяа дуулгахадаа, мүнөө ойлгоходомни, үнэн дээрээ намда тодорхойгоор заабаришалһан байгша. Харин ехэ оролдосотойгоор бэшээд ерэһэн һонинуудаа харуулхадамни, онигод гэһэн зүүн нюдэнэйнь зубхи татаганан байһандал болоод, тэрэ бодолгото болон дуугарха.
- Шагналши, Цыдып! Шишни нээрээ бэшэжэ һураха хүн байнаш! Гэбэшье эндэшни заһажархихоор юумэн бии. Ши һониноо бүри һонирхолтой, анхарал онсо татама юумэн болгохын тулада, тэрэнээ юрэл иигээд, тиигээд болоо гэжэ удаа дараалан хөөрэнгүй, үйлынгөө эгээл һонин зүйлые абажа ерээд, тэрэнээ түрүүн тодорхойлжо, удаань энээнһээ уламжалан, бүхыдөө һониноо задалан харуула! Үгышье һаань, һонинойнгоо һүүлһээ абаад, хэндэ гү, али ямар нэгэ үйлэдэ хабаатай байһанииень тодорхойлоод, энээнэйнгээ үндэһэн дээрэ һониноо ойлгуулжа турша! Ойлгоно гүш? – гэжэ нэгэтэ хэлэхэдэнь, бинь юрэл дохисогоогоод, һүүлдэнь Гошын тон тиимэрхүү заа- бариие шагнан һуухадаа, хулгай нюдөөрөө Матвей руу хёлом гэхэдэмни, тэрэмни онигод гэһэн нюдэеэ бүри ониилгожо, эмниһэн мэтэ байдаг һэн.
Иигэжэ Матвей Михайлович бидэ хоёрой хоорондо үгэеэ ойлголсолгын утаһан үшөө тиихэдэ татагдаа бэлэй. Хаа-яа, илангаяа гонорарайнь гараһан үдэртэ дайралдаа һаамни, Гоша Матвей хоёр ходо намайе дэлгүүр худар эльгээжэ, бинь тэдэнэй захиһан халтагайе жажалха юумэнтэйнь асархаб. Асараашыемни гурбуулан уужа һуухадаа, Матвей Михайлович онииһон нюдэеэ татагануулан хэлэхэ. «Зоноор архи уугаад, ондоо тээгүүр һураг, суу тараажа ябахагүй юм. Энэ таһалгын газаа тээ шэхэтэйшье амитанда дуулгажа болохогүй… Зон соошни элдэб хүнүүд ябажа болохо бшуу. Булуудханууд!» - гэжэ хэлээд, хажуудахи урна руугаа хүсэд шоо үзэнгеэр нёлбодог һэн.
Тиигээд уужа дүүргэн сасуугаа, самсынь хармаан соо заабол хээтэй ябадаг бишыхан гэрэлээ гаргажа, нюураа наринаар шудалаад, толгойгоо һэжэрэн, өөрыгөө шоо үзэнгеэр дуугарха. «Урбагша! Нэгэ жаашье уухада, яатараа улайгаад захалагшаб! Тюу! Муу урбагша!» - гэжэ өөрынгөө сагаан, үргэн шарайдаа тон горитойгоор дураяа гутаһан мэтэ байдаг һэн.
Энэ үйлэтэй холбоотой нэгэ энеэ- дэтэй ушар һанаандамни ороно. Халта баринхай Матвей үдэшын түсэблэлгэдэ ерэжэ һуухадаа, Циден Цибудеевич Цибудеевэй шанха урдань тушаан боложо һуушаба ха. Харин редактор Матвейн нюурые харамсаараа: «Матвей Михайлович, яаһан шиитагар улаан юумэн һуунаш? Али ехэхэнээр баряагши?» - гэжэ һурахадань, Матвей ехэ дураяа гутангяар нюурайнгаа зүүн хажууе уршылган, урдаһаань сэхэ хэлэбэ:
- Өөрөө шад улаан һууна бэшэгтэ? Нэгэ багашье балгахадаа, иитэрээ улайдаг хоёрой эбтэйгээр абяагүй һуугаа һаамнай, болохо байгаа!
Циден Цибудеевич түрүүн хэлэхэдээшье, ехээр уурлаагүй байһан тула заапагар амаяа заапагад гүүлэн миһэрээд: «Зай! Тиигэхэл болоо гүбди даа!» гээд, планёркоёо захалһан юм. Харин маанад одоол энеэдэһэеэ барижа ядан, ехэ томоотой зон шэнги һуухые оролдоһыемнай юун гэхэбта?
Ямар нэгэ статья гү, али бишыхан мэдээсэлшье бэшэхэдээ, Матвей ехэ бодомжотойгоор хандадаг һэн. Тиимэл хадаа һуури һайтайгаараа эдир залуу намайе гайхуулаа юм бэшэ гү даа! Тиимэл хадаа редакциимнай ажалшадай дунда түрүү ябадаг зоной тоодо заабол оролсодог байһан байгаа бэзэ.
Матвей Михайлович ехэ даруу, номгон, үгэнь түлөөһэтэй мэтэ, амаяа нээгээшье һаа, юумые хүсэд ойлгоод, бодомжолһон шэнжэтэйгээр дуугардаг, ямар нэгэ үйлын тэрээндэ хабаатай бэшэшье һаань, бүгэдэ арадта хабаатай байбалнь, заабол һанамжаяа хэлэдэг, тэрээнтэй балай нүхэрэй харилсаагүй хүндэ тон тааруугүйгөөр ондоо хэн нэгэнэй хандаа болоболынь, ехэ намдуугаар тэрэниие хамгаалдаг, хэн нэгэнэй бэшэһэн юумые летучка дээрэ зүбшэн хэлсэлгын боложо байхада, өөртэнь һайшаагдаа һаань, бултанай һанамжада зүрюу һанамжаяа хэлэхэеэ айдаггүй хүн байһан юм.
Матвей Михайловичай зохёохы ажал тухай хэлэхэ болоо һаа, бэшэһэн шүлэгүүдынь, хөөрөөнүүдынь, туужануудынь баһал өөрынь занда тон адли, түбшэн, даруу, угаа бодомжотой, заабол үнэн зүб дээрэ лабаар үндэһэлэнхэй, ямаршьеб онсо, гансал Осодоевой шэнжэ, маягаар ормоглогдонхой, түрүүн уншаад байхада, балайшье һонин бэшэ мэтээр үзэгдэһэн аад, сагай ошохо бүри ямаршьеб тон аалин ошоор гэрэлтүүлэгдэжэ, зүрхыешни огсомоор дайраһан мэтэ шэнжэтэй аа гү гэжэ Матвей Михайловичай наһа бараһаар гушан жэлэй үнгэрһэн хойно наһанайнь нүхэр Елена Ангутовнагай урилгаар гэртэнь ошоод, зүрхэнэй хүнгэхэн шэмшэрэлтэйгээр һанан, дурсан байхадаа, онсоор гайхаа агша һэм...
Тиихэдээ тэрэнэй хододоо үрөөһэн нюдэеэ халта ониилгон, тон анхаралтай дулааханаар шэртэн: «Цыдып! Зохёолшод гээшэшни наһа барахадаа, нэгэн гээ һаа, оройдоо мэдэгдээгүй руу һүнэн ошохо гү, али наһантаяа хахасаһан хойномнай араднай маанадые тон һайнаар ойлгоо һаань улам, бүри мэдээжэ болохо заяатайбди. Ши бидэ хоёрто алиниинь тудахаб? Тиигээд энэмнай юунһээ дулдыдахаб? Нүгэлтэй гү, али буянтай байһанһаамнай гү? Бидэ мэдэхэ бэшэбди… Зай! Орхиё даа! Намдашни гэнтэ иимэ бодол толгойдомни хаа-яа ородог болошоо!» - гээд, стол дээрэнь хододоо дэлгээгээтэй байдаг саарһануудаа нэрэ һурагүй онгилшодог бэлэй.
«Аяар холын заямхада» гэжэ номоо намдаа бэлэглэжэ байхадаа, тэрэ номойнгоо ногообтор хабтаһые уринаар эльбэн, иигэжэ хэлээ һэн. «Би шамдаа энэ номоо барюулхадаа, энэ зохёолни минии гол зохёол болоходоо болохо заяатай бэшэ аа гү гэжэ һаянай ходо һанадаг болошооб. Тиимэһээ Матвейе һанаха ябадалдашни энэ номни туһамаршаншни болог лэ!» - гээд, одоол номоо намда барюулаад, шангаар тэбэреэ һэн.
Сониноймной сурбалжалагшадай эрхимүүдэй тоодо ородогшье һаа, тэрэ дээгүүр гаража ябаад, ноёд һайдай урда нялтаганажа байгаад гүйдэггүй һэн. «Минии статья эрхим болоо юм даа. Теэд баһал намайе хараашагүй болоод үнгэрбэ. Тиимэ заяатай хүн гээшэ гүб даа?» - гэжэ ээлжээтэ летучкын һүүлдэ дураяа гутангяар хэлэжэ һуухыень дуу- лаад, абяа, дуугаар соморшье Матвей эндэ, Гоша бидэ хоёрой хажуудашье һаа, өөрынгөө статья тухай һанаһанаа хэлэхэ юм байнал гэжэ онсолон һанаагша һэм.
Матвейн бодото хүн шанарые түбһэн зоной гансата ойлгохын аргагүй һэн. Юрэл номгон татуур соо шүдхэрнүүд дайралдадаг гээд лэ, тэдэнэр һанаандаа һанадаг байгаа ёһотой гэжэ би мүнөө һанагшаб. Тиигээд нэгэ ушар тухай хөөрэһүүб.
Мэдээжэ буддолог-тантрист Бидья Дандарониие ээлжээтэ удаагаа совет засагаархид совет ниигэмдэ харша ябуулга хээш гэжэ гэмнэн тушаагаад, элдэб эсын бусадшье гэмнэлгэ тэрээндэ тохожо, сүүдынь үнгэргэхэ болоод, эмхидхэлэй горитой хүдэл-мэри намай болон засагай зургаануудай үмэнэһөө ябуулагдажа байба.
Тиихэдээ илангаяа үсэдөөр Гоша Дашабыловые сүүдэй заалһаа репортаж бэшэ гэжэ идхажа оробо. Тэрэнэй элдэб эсын шалтагаан баримталжа, эридээр арсахадань, намда хандаад, үсэд нэтэрүүгээр баһал дайлажа оробо. Би сүүдэй заалһаа репортаж нэгэтэшье бэшэжэ үзөөгүйб, тиимэһээ бирахагүй хаб даа, тиигээдшье буддизмын һургаалһаа юушье мэдэхэгүй дээрэһээ алдуу гаргажа болохолби, энэ угаа харюусалгатай хэрэгэй бодото эрхэ байдалые сохом лабаар мэдэхэ хүндэ даалгыт даа гэжэ булай гуйнгяар хэлэхэдэмни, Циден Цибудеевич столоо тоншожо һууһанаа, намайе саашадаа ехээр идхангүй табяа һэн.
Энэ үедэ Матвей Михайлович сэхэ Гошодо хандажа, минии ерээд байхада, иигэжэ дурадхаа һэн. «Таа- надыемни булайгаар зобооно гү даа? Зай! Бишни бэшэхэ болоо гүби даа! Худари хүн хадамни таанадта орходоо энэ-тэрэ юумэн халдасагүй байха бэшаа гү!» - гэхэдэнь, Гоша одоол гэдэһэеэ хаха баярлаа һэм гэжэ хөөрэгшэ һэн. Тиигэжэ Бидья Дандарониие сүүдлэлгэ тухай Матвей репортаж бэшэһэн юм.
Цыдып ЦЫРЕНДОРЖИЕВ
(Үргэлжэлэлынь удаадахи долоон хоногто)
Автор: “Буряад үнэн”
