822
Арбан долоо наһатай ябааб. Ай, хөөрхы, зайлуул. Би тиихэдэ өөрыгөө эрэ хүн болооб гэжэ һанагша һэм. Гэхэдээ тэрэ зун өөрыгөө ёһотой эрэ болоһоноо мэдээ бэлэйб. Долоодохи һарын нэгэ үдэр би нютагайнгаа Чингис хаантай, тэрэнэй залуу һамгантай хамта сомонойнгоо нааданда ошохо гэжэ эртэ үглөөгүүр гэрһээ гарабабди. Тэрэ Чингис хаан гэжэ минии нэрлэдэг хүнэй бодото нэрэнь Шара Самба юм. Би тэрээндэ иимэ дошхон, һүртэй нэрэ үгөөд, тиимэ нэрэ үгэһэнөө хүндэ хэлэдэггүй һэм.
Урилдаанда гүйхэ мори заһажа бэлдэхэдэнь, би Самбада туһалдаг байгааб. Нам мэтын эдиршүүл Һалхин зээрдэ, Сахилгаан хээртэл үльгэр домогой нэрэтэй һүрхэй һайхан хүлэг моридые үдэшын шиигэй буухалаар хээрэ гаргажа бэлшээдэг, эртэ үүрээр шалааень гаргажа гүйлгэдэг, үдэрэй халуунда уһалхаһаа эхилээд, хара ажалынь хэхэһээ бэшэ, ондоо ямар туһа хэхэбибди даа.
Шара Самба гуша гаран наһатай, жоотогор шара нюдэтэй, буржагар хүрин үһэтэй, дундуураа хобигор ута үргэтэй, маяашаг богони хүлөөрөө батаар гэшхэжэ, нюдаргаяа үргэлжэ зангидаад ябадаг хүн юм. Шара нюдэнэйнь урин зөөлэн харасатай байхыень би нэгэтэшье хаража үзөөгүйб. Нюһаа шэрэһэн багашуул тэрэнэй харасаһаань айһандаа хултаганалдан, мүрөө хабшаад, модон үмдэ үмдэһэндэл байрадаа хүдэлэнгүй, уруугаа хаража зогсодог һэн. Самба адуу малаар, алта мүнгөөр хэды баян болобошье, мори наймаалха хэрэгтэ шунажа ороһон хүн байгаа. Хабартаа ногооной бултайһан үеэр хэдэн мори холбожо баряад, нэгэн дээрэнь угалза шэмэгтэй гоё эмээл тохожо, һайн хубсаһаяа шэлэжэ үмдөөд, һалхи шуургандал гүйлгэжэ арилдаг бэлэй. Хэрлэн, Баян-Улаан, Гал шар, бүри аяар хаана холо байһан Дариганга хүрэтэр аралжаа наймаа хэжэ, зунай саг болотор зайжа гүйлгөөд, һайн-һайн хатарша жороо моридые үнгэ жүһөөрнь тааруулжа хүтэлэнхэй уулын үбэрөөр тооһо татуулан, дуу уянгалуулһаар бусажа ерэхэл даа. Шара Самба гэдэг иимэл эди хабатай хүн байгаа. Манай нютагай зоной зариманиинь Самбые сагаан омогтой, хии мориёо дээгүүр хиисхүүлһэн хүн гэлсэжэ магтаад, атаархаад абаха, олонхи зониинь «мэхэ һайрхуу хоёртоо диилдэһэн, олигтойхон амитан даа» гэлсэдэгшье бэлэй. Харин би тэрэниие Чингис хаандал адли хүн гэжэ бододог һэм.
Бидэ үүр сайхалаар бодожо, урда зүг шэглэжэ зорибобди. Сомоной түб хүрэтэр хоёр үртөө ябаха зайтай юм. Зам дээрэмнай Жэрэмэй дабаан гэжэ үндэр дабаан оршодог. Наранай мандаха үеэр Чингис хаан Сагаан тохойн айлнуудаар хүрэжэ, «дүрөөгөө шангалхамни» гээд, бидэ хоёрые орхёод, гүйлгэжэ ябашаба. Самбын бидэ хоёрһоо холодон ошоходонь, минии зосоо гэрэлтэй болоодхибо. Арбан долоо наһатай болоод ябаһан намда эрэ хүнэй үнэр ороһон лэ байгаа бэзэ. Шара Самбын һамган Хулан гэжэ нэрэтэй. Үнэхөөрөө Хулан гэжэ нэрэтэй юм. Хулан холын нютагһаа хүргүүлжэ ерэһэн, һара шэнги һайхан шарайтай, һалхиндал тогтууригүй зантай амитан бэлэй.
Ахаяа дахажа, аймагай түбөөр хоёр жэл тухай болоод, нютагаа бусажа ерэхэдэмни, Шара Самба иимэ һайхан залуу һамгатай болоһон байгаа. Самба үргэлжэ һамгандаа занажа, үүр сүүрээр хараал шэрээл табижа байдаг юм гэжэ манай нютагай зон хэлсэдэг бэлэй. Харин би тиимэ шэрүүн ааша Самбын гаргажа байхыень хараагүйб.
Чингис хаанай хараа-бараан харагдахаяа болибо. Нааданай урилдаанда табиха гэжэ һойһон дүрбэн һайхан моридыень холбожо хойноо хүтэлөөд, Хуланай унажа ябаһан моринтой зэргэшээжэ хатарганабди.
«Үглөөнэй һэрюундэ түргэхэн ябаад, Жэрэмэй дабаа дабаарайгты», - гэжэ «хаан» бидэндэ захижа хэлэһэн байгаа.
Би Хулан хүүхэниие хулгай нюдөөрөө һэмээхэн харан-харан, сэдьхэлни хөөрэнхэй, баяртай ябабаб. «Иигэжэ ябаһаар байтарнай, «хаан» хүрэжэ ерэнэ аа гү?» – гэжэ эжэлүүдгүй һанагдаха юм.
Сэлмэг огторгойдо наран мандажа, урдаһаамнай һалхин һэршэгэнээд, уулын энгэрэй һүүдэр соо байха үедэнь ташалан газартань наранай туяа тудаба. Нуга газарай шүүдэртэй ногоон моридой хүл доро шир-шир гэжэ, урдамнай зурыһан зам дээрэһээ булжамуур шубуудай агаарта хөөрэн дэгдэхэнь харагдана.
Хулан хүүхэн улаан үнгэтэй сабхи үмдэнхэй, жэжэхэн хүлэйнгөө үльмые хотойлгон жиигээд, дүрөөдэ хэнхэй. Хүхэ торгон тэрлигэйнгээ хормойе үбдэгһөө дээгүүр суглуулжа, торгон оймһоной саана туяаржа байһан шиираг булшангаа шангаханаар орёогоод, угалза, һиилүүр шэмэгтэй эмээл дээрээ янзатайханаар һуужа, шара дурдам бүһээр орёоһон нарихан бэлхүүһэеэ, жороо хүринэйнгөө ябадалай ая соохоно үлэ мэдэг нахилзуулан ябана.
Магнай дээрээ һарын дүрсэтэй жороо хүрин мориниинь мүнгэн тоборюулгатай хазаарайнгаа амгайе һоёодоо үлгэжэ, хазаар даран табилуулхадань, елэгэр үһэтэй зоогойнь үлэ мэдэг жэрбэлзэхэнь харагдана. Энэ зоо нюрган дээрэнь уһатай аяга табибал адхархагүйл. Морин эзэн хоёрой нэгэн боложо ниилэшоод, талын дундуур табилуулжа ябахыень харахада, уянгата хүгжэмэй зэлэ татан зэдэлһэндэл, сэдьхэлдэ ехэл таарамжатайгаар үзэгдэхэ юм.
Харин минии үмдэһэн хубсаһан гэхэдэ: наранда ангашаһан, хүбөөгөөрөө һэбэрэнхэй ногоон үнгэтэй тэрлиг, үбдэг дээрээ түхэреэн ута халааһатай сэрэгшын үмдэн, хухархай һарабшатай хуушан муу малгайтайб. Унажа ябаһан моримни гэхэдэ, Чингис хаанай адуун һүрэгэй адагай адаг, ааша муутай үреэ морин байба.
Хулан уулын орой тээшэ хараад, уянгата дуу дуулажа ябатараа, намайе нюдэнэйнгөө булангаар хаража, наадалһандал энеэбхилээд:
- Сампил, нэгэ һайхан дуу дуулажархи, - гэхэдэнь, минии шарай яаха хээхыншье аргагүй улаа бутараад абаба. Үншэн хүн дууша гэдэгтэл, тэрэ багтаа би һайхан хоолойтой гэжэ тоотой ябааб. Адуу мал дахажа ябахадаа, дуу дуулаад, хадаар таража ошоһон сууряагаа шагнадаг үбшэнтэй һэм. Би һүндэ садаһан тугалдал хэлээ долёогоод, дуугаа эхилхэдээ, тон муугаар эхилһэн аад, саашань ехэ зохидоор тааруулжа, «Арын мянган уула дээрэ гараад харахада» гэһэн дуу дуулажархибаб. Намайе иигэжэ дуу дууладаг юм гэжэ огто һанаагүй ябаһан Хулан моринойнгоо хазаар татаад, һайхан алаг нюдөө ялалзуулжа, нам тээшэ энеэбхилээд абахадань, би урма зориг орожо, ухаан хоолой хоёройнгоо шадалыень шабхажа, «хари холо ябаһан хайрата ганса үхинөө һанаһан эжы тухай» дуу дуулабаб. Хуланай хамсы доторһоо аршуул гаргажа, нулимсаяа аршахадань, би амаа ангайһан зандаа үлэшоо бэлэйб. Хуланиие иигэжэ уярха юм гэжэ һанаагүй ябаа ха юмбиб.
- Сампил, үшөө дуула, - гээд, Хулан һугшаран уйлашаба. Хуланай иигэжэ уйлахада, дуулаха сэдьхэлгүй болошобоб. Хулан нилээн удаан уйлаһанайнгаа удаа уушхараад, нам тээшэ аятайханаар хаража:
- Сампил, ямар һайханаар дууладаг хүмши, - гэхэдэнь, би эшэдэһээ хүрэһэндөө улайшоо һэм.
Дабаанай орой дээрэ гарахадамнай, үдэ шахажа байба. Энэ үеын хоорондо Хулан бидэ хоёр бэе бэеэ һайн мэдэхэ боложо үрдибэбди, Хулан намдал адли үншэн хүүхэн байба. Бидэ обоогой хажууда дүтэлөөд, моринһоо буубабди.
Мүнөөдэр наратай үдэр дайралдажа, ааяма халуун болобошье, дабаанай оройдо һалхитай, һэрюухэн, ой модоной шэлбүүһэнһээ һайхан үнэр анхилна. Тээ доро саана, хүхэ ногоон шугын дундуур арюун сэбэр уһатай Онон голой годирон, нугаран урдахань наранай гэрэл доро элихэнээр миралзажа харагдана.
Хулан зулайгаа даража орёогоод уяһан сасагтай пулаадаа тайлажа, мяхалиг сагаахан гараараа магнайгаа эльбээд, юун тухай бодоһыень бү мэдэе, нам тээшээ шэртэжэ, эелдэгхэнээр энеэбхилээд абаба. Энэ үедэнь: “Чингис хаан хүрэжэ бү ерэһэй!” – гэжэ һанажа үрдиһэн би зам руу хэды дахин хараад абабаб.
- Юу харанабши? – гэжэ хүүхэнэй гэнтэ асуухада:
- Чингис... – гэжэ өөрөөшье ойлгонгүй хэлэжэрхибэб.
- Юун? – гэжэ Хуланай нам тээшэ гайхажа харахадань, би мэгдэһэндээ:
- Аа-а... Тиимэ Чингис... Үгы.. Са... Са... – гэжэ бүри ехээр мэгдэжэ, тэнэг юумэдэл энеэгээд абахадамни, Хулан улам гайхажа:
- Юун Чингис бэ? – гэжэ нюдөө томо болгобо. Би арай бэеэ барижа, зүрхэ ороходол гээд:
- Үгы, тэрэ... Самба гуай ерэхэ болоогүй гү? – гэхэдэмни, Хулан гайхаһан хэбээрээ:
- Тиигээд юундэ Чингис... Чингис гэнэбши? – гэжэ асуухадань: “Дүүрэһэн хэрэг болоо ха даа”, – гэжэ бодоод:
- Самба гуай Чингис хаандал адли түһөөтэй бэшэ гү? – гэхэдэмни:
- Юун гэбэш-ээ? – гээд, гэдэргээ унахаһаа нааша энеэгээд:
- Үхэһэн хойноо Чингис хаан болуужан. Чингис хаандал баатар хүн байбал, һамгаяа сохихогүй байгаа. Тэрэшни мүнөө “ногооржо, моринойнгоо дүрөө шангалжа” ябаа бэзэ. Мүнөө һүниндөө сомон хүрэжэ абабалнай, һайн байгаа, - гэжэ һанаа алдаад, ногоон дээрэ хажуулдижа, эли бултайһан үбдэгөө хормойгоороо оройгоод, нэгэ хилгана үбһэ таһалжа, амандаа зуугаад, ямархан нэгэ зүйл мүрөөдэжэ һанаһандал, нюдөө аняад байһанаа гэнтэ нээгээд:
- Намайе татажа бодхоо! – гэжэ гараа һарбайба. Гарынь ехэ зөөлэхэн, дулаахан байба. Хулан түргэн мориндоо мордоод:
- Сампил! Гол дээрэ ошоё. Уһанай эрье дээрэ гоё байһан байха. Самба энэ гэһээр ерэхэеэ байнагүй. Ябая! – гээд, морёо ташуурдажа, дабаа уруудаба. Би яаралтай мориндоо мордожо, хойноһоонь гүйлгэбэб.
- Сампил, дуугаа дуулаарай, - гэжэ моридой ябадал дунда Хулан хэлэбэ. Би хүбөөгөө һэбэрэнхэй ногоон тэрлигэйнгээ хормойе хиисхүүлэн:
- Эрэ боро харасагань үү – дээ
Жэгүүрхэндээ хүсэтэй ай хөө, алдартай минии ээ... – гээд, Жэрэмэй дабаанай жэнгинэтэр дуулажа ябабаб.
Голой эрьедэ хүрэжэ ерэхэдэмнай, урилдаанда гэжэ һойһон хурдан мориднай хүлэршэнхэй байгаа һэн.
Хүн зоной ябахаяа болиһон хуушан гараса тээшэ Хулан намайе дахуулба. Бидэ хоёр уляаһа бургааһан, мойһон, долоогонын холисолдожо ургаһан бүтүү шугын дунда буужа, моридоо уяад, туха соохоноо хөөрэлдэжэ һуухадаа, юунэй боложо байһые хүсэд һайнаар ойлгохо, мэдэхэеэ болёод:
- Хула-аан, манай нютагта шамдал адли һайхан хүүхэн байхагүй, - гэжэрхибэб.
- Намда үшөө һайхан юумэн биил даа.
- Юун?
- Юун бэ гэхэдэ, сэдьхэл...
- Тиигээд жаргалтай амидаржа...
- Ши бодоод үзэ... Хүнэй эрхэ мэдэл соо ябаһан би зоболонгоо нюуха гэжэ оролдодогби. Хүн зон намайе жаргалдаа дашууршаһан хүн гэжэ бододог.
- Хулан, ши иигэжэ зобожо амидарха ёһогүйш. Самбаһаа һалаад яба! Шамайе ходо сохижо, һүрдүүлжэ байдаг хүн ха юм. Хаяад ябабалшни, яажашье шадахагүй.
- Сампил, би шам шэнги хүнтэй байбал... Ши даншье эшэмхэй байнаш даа. Намайе үнэсэ даа...
Хажуудахи бургааһанай мүшэр дээрэ һууһан бишыхан боро шубуухай “та хоёр яажа байнабта?” гэһэндэл, толгойгоо хэлтылгэжэ, шэл субадтал адлихан нюдөө эрьелдүүлжэ байгаад, Хулан бидэ хоёрые харана хэбэртэй.
Хулан гараа дэрлэжэ, нюдөө аняад:
- Намартаа шинии аймаг ошоһон хойно би Самбаһаа һалаад, баһа аймаг ошожо амидархаб. Ажалда ороод хүдэлхэдөө, аргаяа олоно бэзэб. Би юумэ оёжо шадахаб. Сэбэрлэгшыншье ажал хэжэ ядахагүйб. Тиимэ гү, Сампил?
- Тиимэ-э. Би тракторист гү, али машинын жолоошон болохо хүсэлтэйб. Хула-ан! Энэ шубуун ямар хөөрхэн нюдэтэй юм бэ?
Хулан бидэ хоёрой гарасын замда ороходомнай, орой болоһон байба. Чингис хааниие Сагаан тохойдоол “ногооржо” ябаа бэзэ гэжэ һанаагаа зобоногүйбди. Сэдьхэлнай аргагүй ехэ баяраар халижа, билтаржа ябаа һэн. Хулан минии мүр түшэнхэй энеэбхилэн ябана, харин би эрэ боро харсагаяа дуулажа ябанаб. Оройн наран уулын орой дээрэ мэшэеэбэ.
Сайр шандын уһые шабхажа, яагаад бараха бэ?
Сайн хүнэй үрэтэй дэмы даа, юундэ дахалдаа бэ...
Бидэ хоёрой урдаһаа ямар нэгэ хүн улаан тооһо татуулжа, ай-сүй дабхижа ябаба. Хулан гэнтэ морёо татажа, тэрэ ерэжэ ябаһан хүнэй зүг тээшэ түгшүүрилтэй шэртээд:
- Самба ерэжэ ябана, - гэжэ шэбэнэбэ. Би сошоһондоо тэрэ дороо урмамни хухаржа, айһандаа зүрхэмни амаараа гарахаһаа нааша болобо.
- Энэшни сомонһоо наашаа ерэжэ ябаһан хүн байна.
- Мүн даа, мүн. Яаха аргагүй мүн. Бидэ хоёрой Ононой эрьедэ бургааһан соо һууха үедэмнай сомон ошожо үрдиһэн байгаа.
- Яахамнай гээшэб?
- Хари даа... Гол дээрэ буужа, моридоо амаруулаабди гэхэһээ бэшэ...
- Иимэ удаан гү?
- Хари даа...
Дошхон хаан бидэ хоёрой хажууда туласа гүйлгэжэ ерээд, моринойнгоо ама татажа, эрбэсэй нюдэндэл адли шара нюдөөрөө муухайгаар хёлойжо хараба. Дэгэлэйнь энгэр һула, шарайнь хабданхай, эмээл дээрээ хажуулдижа һуунхай, бүдүүн хулһан ташуураа моринойнгоо дэлһэн дээгүүр хүндэлдүүлжэ баринхай, һүрөөтэйгөөр харагдаба.
- Ши сомонһоо ерэбэгши? – гэжэ Хуланай тулгажа асуухада, Самба шүдэнэйнгөө ташаганатар хабираад, амаа уршылгажа:
- Сомонһоо гэнэ гүш?! Энэ зулбадхатай шугын оёорто хэбтэжэ байхадашни...
- Дэмы юумэ бү хэлэ, бү дэмырэ...
- Дуугай! – гэжэ Самба муухайгаар хашхараад, нам тээшэ дүтэлжэ, яаха хээхын забгүй морин дээрэһээмни хуура татажа:
- Яндан амитан! Морииемни унахашни багадаад, үшөө һамгыемни...
- Самба! Яажа байнаш?! Ямар жэгтэй муухай амитамши?! – гэжэ Хулан уйлаганажа байгаад хашхарба.
Самба галзуурһан юумэдэл шара нюдөө эрьелдүүлэн, шүдөө ирзайлгажа:
- Дуугай бай! Наанаһаашни мээл няза сохижорхихоб! – гэжэ ори бархи табяад, Хуланай мориной жолооһоо саб шүүрэжэ баряад, морииень ташуурдажа мэдэбэ.
- Би моринһоо буухамни. Би үхэһэншье хойноо шамтай ябахагүйб! – гэжэ Хуланай гомдолтойгоор уйлахадань:
- Тиигээрэй! Би энэ нюһаа шэрэһэн амитаниие сохихомни! – гээд, Самба шиидамһаа өөрэгүй бүдүүн ташуураа далайгаад, нам тээшэ морёо дабшуулба.
- Самба-а! Болииш! – гээд, Хулан Самбын гарта аһалдажа үрдибэ. Би айһандаа ухаамни балартахаһаа нааша боложо, газарта зооһон гадаһан шэнги хүдэлэнгүй зогсобоб.
Самба моринһоо һүрэжэ буугаад, Хуланай мориной хүзүүн дээгүүр һанжаһан жолооень мориндо холбожо уямсаараа, мориндоо мордожо, өөрынгөө жолоогоо шүүрэжэ баримсаараа, моринойнгоо амыень угзаран, хайра гамгүйгөөр ташуурдаһаар гүйлгэжэ ошобо. Минии урда улаан тооһон манаржа, хөөрхы Хуланай гомдолтойгоор уйлаха шэмээн таһарба.
Би зам дээрэ ябаган хаягдаһанаа ойлгожо, Самбын хойноһоо нюдаргаа зангидаад:
- Би шамһаа харюугаа абахаб. Заал һаа абахаб! Хуланшни шамайе хаяха. Үзөөрэй даа, муу нохой! Хулан шамайе заабол хаяха! – гэжэ нюдэнэйнгөө нёлбоһо аршажа, нюһаяа татаһаар үлөө бэлэйб.
Доржо СУЛЬТИМОВ оршуулба
Фото: pixabay.com
