​Хулан Самба хоёр

Түрүүшын саhанаар би нютагаа ерэhэн байбаб. Муу нэрэтэй бишэн жэлые дахажа, халуун намараар ехэ саhан унажа хүйтэрбэ. Би амаралтаар ябаhан, яаралгүй хүн, сомоной түбhөө хэдэн үртөө холо оршодог айл зоноор зайжа, ангуушадые дахаад, ой хүбшөөр тэнэжэ, «унаhан газар, угааhан уhандаа», хүйһыемни булаhан тоонтоёо хүрөөд, тэхэрихэ замдаа саhа оруулба хаб. Би Жэрэмэй дабаа уруудан галгюулжа, энэ ехэ саhанаар хүн малай сошордоходо, баhал зуд болохонь гү гэжэ жэхын татажа, байгаали, уларилай жэгтэйгээр хубилжа байhан тухай бодожо ябабаб. Хори гаран жэлэй урда энэ дабаае Хулантай сугтаа дабаад, шара Самбада хардагдажа, морин дээрэhээ хобхо татуулhанаа hанахадамни, саг ямар түргэн үнгэршөөб.

Шара Самба Хулан хоёрой ажабайдал тухай хаа-яа дуулахаhаа бэшэ, нюур тулажа уулзангүй эды наһа хүрэбэб. Ехэл баян тарган айл болоо юм гэдэг. Хулан эдир залуу наһанhаа мал, гэрэй ажалтай зууралдаhаар эртэ хагдаржа, урданайнь сэбэрхэн шарай, бэеынь хубилһан тухай һурагһаа бэшэ юумэ дуулаагүйб.

«Хуланиие мүнөө харадаг hаа» гэжэ hанажа ябабаб. Шара Самбые Чингис хаантай түhөөлжэ hанадаг байhан үни холын хорин жэлэй урда Хулан бидэ хоёрой хэлсэжэ, хүсэһэн, зориһон хэрэгэймнай бэелээгүйшье hаань, тиихэдэ Самбада ехээр дураа гутаһанһаа юм гү, мүнөө бодоходоо, Самбын урдаhаа сэхэ хараад, ёһотой эрэ хүндэл хөөрэлдэхэһөө байтагай, алииеньшье үзүүлжэ шадахаар болооб гэжэ өөрыгөө һананаб. Харин зориг дутажа, Самбын хүлигэдэ баригдаhан Хуланай мүнөө ямар эхэнэр болоhон тухайнь таажа мэдэхээр, тухайлхаар байгаа һэн. Би энэ мэтэ тухай бодожо, Жэрэмэй дабаан дээрэ Хулантай уулзахаб гэжэ hанаандаашье оруулаагүй ябабаб. Ямар нэгэ далдын хүсэнэй туhалhан юумэдэл hанажа ябаhан юумэн гэнтэ бүтэшэдэг ха юм. Жэшээ болгожо хэлэхэдэ, дүшөөд жэлэй урда хүйһыемни булажа дараhан эльгэн улаан шулуу оложо үзэхэб гэжэ hанаагүй ябаһан аад, оложо үзөө hэм.

Дабаанай оройдо гаража ерэхэдэмни, тэрээ доро нэгэ сагаан нохой дахуулhан мори тэргэтэй хүнэй доошолжо ябахань харагдаба. Хүсэжэ ошоhомни, Хулан байшаба. Намайе танинагүй хэбэртэй. Уруунь бооhон пулаадаа магнай руугаа дарад гээд, намайе гайхажа хараhанайнгаа удаа:

- Һүй, Сампил! Хаанаhаа иимэ hонин хүн гаража ерэбэ гээшэбши!? – гэжэ баярлаха, сошохые зэргэсүүлэн асууба. Толидол ялалзажа байдаг магнайнь уршалаатан, үнгөө алдажа, ирзагар сагаан шүдэнэйнь орондо хэды алтан шүдэн ороһон байба. Гансал нюдэниинь хуушан янзаараа ялалзаад, согтой сэбэрхэн эхэнэр байhыень элирхэйлнэ. Хулан намда тон дүтөөр, тон hайханаар hанагдаба. Залуудаа ямар хүүхэн байhыень би hайн мэдэнэб. Үгытэй айлай басаган баян айлай бэри болоод, жаргал зоболонгой алинииеньшье ойлгохогүй наһандаа ябаhан байгаа бэзэ. Эдир һайхан наһандаа баяр нааданаар һайн мори унаад, жороолуулжа ябахадань, торгон дэгэл сэдьхэлэйнь гунигые хоргодуулжа, нюужа шададаг байгаа гээшэ аабза. Хулан илдам, хөөрхэн, аалихан зантай хүн, ябаhан шэгээрээл ябажа, амидаралай хүлигэhөө гаража шадангүй, энэ хүрэжэ ерээ. Би тиихэдэ даншье гэнэн хонгор ябааб. Арбан долоо наhатай хүбүүндэ юун байхаб даа. Хуланиие ондоо замаар ябуулжа болохол байгдаа бэзэ. Теэд...

Хулан намда ажамидаралаа хөөрэжэ ябаба. Дахяад ла саhан орохо хэбэртэй - тэнгэри бүүдыжэ, Онон гол туулгандал хара үнгэтэй хүйтэн уһаяа мэлмэрүүлэн урдахуулна.

- Самба хэды хүнтэй хамтараад, агнуурида ябадаг. Манайхин олон сагаан нохойтой, хэды бүдүүн сартай мүртөө үхибүүгүй айлбди. Хүүгэдые үргэжэ абая гэхэдэ, Самба дурагүйлхэдэг... Хайшан гэхэбши? Иигэжэ һалирһаар лэ, энэ наhанайнгаа һэнэгтэй сагые дууhажа ябанаб даа.

- Танайхин нэгэдэлдэ ороогүй гээшэ гүт?

- Үгы. Самба модоной артельдэ нярбаар хүдэлнэ.

- Алба хаагша юм байна. Юун олон нохойтой, сартай аад лэ, яаhан ехэ забтай, сүлөөтэй байдаг хүн бэ?

- Тиимээ. Минии толгой дээрэ хамаг юумэн буудаг. Сарнуудаа мал үсөөнтэй айлнуудаар тараажа харууһалуулдагбди, би хүлhыень хубаажа үгөөд, бусажа ябанаб. Зөөриеэ нюужа, даража байна гээшэ ааб даа. Банкда хадагалуулhан мүнгэеэ намhаа нюудаг, - гээд, Хулан һанаа алдаба

Хуланай энэ хэлэһэн үгэнүүд намда гайхал түрүүлбэ. Олон жэлдэ сугтаа дэрээ ниилүүлжэ амидарhан хани нүхэр тухайгаа бэшэ, тад ондоо хүн тухай, нэгэ гэртэ юрэл хамта байдаг хүн тухай ямаршье hэшхэл, гомдолгүйгөөр хөөрэхэдэнь, би Хуланиие хайрлаһандаа, уйдхартай мэдэрэлдэ эзэлэгдээд:

- Хулан! – гэжэ хара бууһандаа уйлан алдаад, буруу харашабаб. Би, бэеэ шадаха зэргээрээ наринаар абажа ябаhан хүн, Хуланhаа үе мултарhан шэнги залуугаар харагдаад, нэрээрни хэлэхэньшье бэрхэтэй... Бэеэ барижа шадабагүйб.

- Хулан! Тэрэ жэл ши бидэ хоёр энэ Онон голой эрье дээрэ юун тухай хэлсэжэ, яажа ябаа бэлэйбибди, hанана гүш? – гэжэ асуухадамни:

- Һанангүй яахабиб? Мүнөөнэйхидэл бэшэ, залуу ябаабди. Шишье бүри үхибүүн зандаа ябааш, – гээд, мууханаар миhэрбэ.

- Чингис хаанда морин дээрэһээ хуура татуулаад, уйлажа байhанаа hанахада, ямар эрэ хүн байгаабиб даа? - гэхэдэмни:

- Ши мориндо бэрхэ hэнши даа, - гээд, һанааемни заһаха хүсэлтэй, энеэгээд абаба.

Залуугайхиhаа ондоо болоогүй, хонгёохон дуугаар энеэхэдэнь, саhанда даруулhан ой модон хүрэтэрөө сууряатахадал гэбэ. Харин ой модон хүнэй энеэхэһээ байтагай, буу табяашье hаа, зарим сагтаа сууряатангүй байдаг. Хуланай энеэхэдэ, зосоомни онгойжо, хүйтэ нойтондо шэрбэгэдэжэ зүдэрhэн моринойм нюдэн hэргэжэ, шэхэниинь hортолзоод орхибо. Гунигтай хүн гүйлгэдэггүй, харин энеэжэ наадажа ябаhан хүн лэ гүйлгэдэг гэжэ адагуусаншье мэдэдэг ха юм.

Иигэжэ энэ тэрэхэниие хөөрэлдэһөөр ябатараа, гэртэнь хүрэжэ ерэбэбди.

Самбынхи сомоной түбэй захада хорой хашаа байшантайшье hаа, томо сагаан hэеы гэрээ дулаалаад ороhон байба. Хоймортоо хэды эреэн ханзатай, ехэ амгаланаар унтаха дуратай хүнэй тааруулжа, түмэрөөр хэһэн урданай томо хоёр оронтой, шала дээрээ хибэс шэрдэг дэбдиhэн түншэтэй айл байба. Гэхэдээ Хуланай сэбэр hайхан залуу наhан, гоё һайхан тээшэ тэгүүлһэн сэдьхэлынь тэрэ эреэн ханзанууд соо суургалагдашаһандал намда hанагдаа бэлэй.

Хулан намда эдеэ шанажа, тогооной архи аягалба. Хоёр гурбан тагша халуун архи уугаад, зориг ороһон би Чингис хаан гэдэг шара Самбын агнууриhаа буужа ерээ hаань, яагаад уулзахабиб? – гэжэ бодожо hуубаб. Урданайхидаал адляар hүр бадаруулан, минии урдаһаа үсэрхөө hаань: «Хойшоо бай! Айлаар нюуhан хэды бүдүүн сарайнгаа мяха эдеэд, аниргүй хэбтэ!» - гэжэ зада зайрахаар бэлэн болонхой һуугаа һэм.

- Самба нааданай урилдаанда табиха мори уядаг зандаа гү? – гэжэ асуухадамни:

- Болинхой. Бэеэ hайрхажа ябадаг хаhань үнгэрөө, – гэжэ Хулан хэлэбэ.

Юумэн гээшэ иигэжэл хубилдаг үйлэтэй. Уян дошхон хоёр, hайхан муухай хоёр бэе бэетэеэ харшалдажа ябаhаар, һүүлэй hүүлдэнь хэн хэнтэеэ тэмсэхэ шадалаа барагдажа байhаниинь энэ мүнөө элихэнээр мэдэрэгдэжэ байба. Амидарал гээшэ иигээд лэ дууhадаг табисууртай һэмнай даа.

«Ханза соогоо алта мүнгэ, газаагаа мал зөөри хуряагаад, нюужа дараад байһан хүн энэ наһаяа дууhажа байна» гэжэ би бодоод:

- Үнгэрхэ юумэн үнгэрөө... - гээд, hанаа алдахадамни:

- Сампил! Ши багадаа hайханаар дууладаг hэнши. Нэгэ дуу дуулыш даа! – гэбэ Хулан. Би дуратай дуугаа «Эрэ боро харсагые» аялбаб.

«Эрэ боро харсага жэгүүрхэндээ хүсэтэй даа,

Эдир залуу наhандаа даншье амгалан ябааб даа»,

- гээд, дуулахадамни, Хулан доошоо хараад, нёлбоhоо аршажа hуугаа һэн.

Газаа нохой шууялдаба. Хулан аягадаа дүүрэтэр архи хээд:

- Самба ерэбэ, - гэжэ хайша хэрэг хэлэбэ. Залуу байхадаа, «Самба ерэбэ» гээд, миин hуужа байгшагүй hэн.

Омогтой, hүрөөтэй хүнэй һамган болоод, айжа, түгшэжэ ябахадань, зохидшье байдаг юм hэн гү? Эрэдээ сохюулаагүй hаа, hанааниинь амардаггүй, хүсэтэй, шүүдэнгы хүндэ дуратай hамгадшье байдаг.... Бурхан үзэг! Би мүнөө зайраа зан гаргахаар бэлэн болошонхой һуубаб. Гэрэй үүдэн нээгдээд, гурбан сагаан нохойнууд хэлэ амаа долёоhоор орожо ерэбэ. Хойноhоонь Самба орожо, нохойнуудаа үлдэжэ гаргаба. Тэрэ намайе оройдоошье танибагүй. Мүнөө Чингисэй дүрые hануулха юумэн юуншье үгы, юрэдөөл, нэгэ тарган шара үбгэн.

- Яагаа айхабтар ехэ саhан оробо гээшэб. Уула хүбшэдэ ябахын аргагүй... Зуд болодогоороол болохонь. Арай гэжэ ганса тураг алаад... - гэжэ үгэлhөөр, буу hомоёо үлгэбэ. Тэрээндэ зайраа зан гаргаһанай хэрэггүй болошоһон байгаа һэн.

Хулан намайе үдэшэжэ мордохуулба. Сэргын хажууда зогсоходоо, би гарыень баряад:

- Баяртай! – гэхэдэмни:

- Ябахаhаа нааша манайда хүрөөрэй даа, - гэбэ. Би зайшье, үгышье гэнгүй, мориндоо мордоод гүйлгэшэбэб.

Доржо СУЛЬТИМОВ буряадшалба