Түхэреэн сагаан Түгнэ

Буурал сагһаа хойшо тахын түбэрөөн һүлдэтэй тоонто нютаг түхэреэн сагаан Түгнэ! Дүрбэн зүг, найман хизаарай алишье талаһаа ороходо, Түгнын дайда уужам үргэн хүхэ ногоон дэбисхэрээ дэлгэн, баян бардамаар угтадаг. Хойто зүгһөө айлшалаа һаа, Барай дабаанай оройһоо нэмжээ ехэ үргэншье, уташье  тала далай мэтээр ногоорон харагдаха. Шэтэ можоһоо баруулбал, Хүсөөтэ һуурингаараа хөөрсэгэнэн угтаха. Бэшүүрһээ хойшолбол, Заган дабаанай һубаряа олон хүтэлнүүдэй оройһоо Заган тосхонһоо баруулаад Сулхар голой шара талаар нэмжыһэн Шаралдай, Хүһөөтэ, Хашы, Зангин, Суулга, Балта, Алташа, Һэбэлдэй һуурингууд зэрэлгээн соогуур  ямар нэгэ үльгэрэй һайхан орон мэтээр харагдаха. Сулхар голой ара талын нюсэгэн Шэлын хойгуур Түгнэ хатан эжы түмэн жэлһээ мэлмэрэн урдажа, зүүлжэ баруулжаа 100 модоной зайда үргэнөөрөө 30-40 модоной тэгшэ газар эзэмдэн һунаһан тала дайдаяа арюун тунгалаг уһаараа ундалуулжа байһаар. Адаряа шобхо оройтой, үбэр талынгаа бооридо эртэ урдын мэргэдүүдэй байгуулһан хэрэмтэй Эльбэр-Шэбээтын гү, али Баян Улаан уулын оройһоо алас холые хаймадан, зүүлжээ эрьебэл, аймагай түб һуурин Мухар-Шэбэр, саашаа Хара-Шэбэр, Хонхоло, Түгнэ, Мяхуусха гэгдэдэг Никольско, Бэрээн гэгдэдэг Брянск нютагууд яларан толорон миралзаха. Түгнэ голойнгоо хоймор талаар Хүсөөтэ, Шэнэһэтэ, Боом, Нарһата, Һутай, Калиновка, Галтай, Харгаата, мүнөө Хошуун-Үзүүр гэгдэдэг Буряад Бар һуурингууд, тээ хойнохононь Ород Бар дэрээбэн уняартама талын хүхэ зүлгы ногоон соогуур умбан байха.    

     Энэ болбол анхан сагһаа Баруун Хори гэжэ нэршэһэн Мухар-Шэбэрэй аймаг! Буряад ороной зүрхэн түб аймагуудай нэгэн – Түгнэ! Буряад ороноймнай талха таряанай түб – Түгнэ! Табан хушуу адуу малаа атарлуулан бэлшээһэн Түгнэ! Мүнгэ хүрэнгөөр миллионтон-саятан Түгнэ! Хүдэр шиираг хүбүүд, арюун сэбэр басагадаараа хаа- хаанагүй суурхаһан Түгнэ! Түхэреэн сагаан Түгнэ, шамда - алдар соло!

     Түрэһэн гараһан Түгнын һайхан дайданууд түмэн жэлдэ баатар нэрээр мандажа, гансашье ашагта малтамалаараа бэшэ,  ажалша бэрхэ хүн зоноороо, ялас гэмэ бэлигтэй хүнүүдээрээ холо ойгуур суутай. Түгнын домогуудай алтан абдар уудалаа һаа, Номоог баатар, Салдаган Пуумаан гэхэ мэтэ тухай, тиихэдэ Бар, Галтай, Суулга нютагууд, Ерэн Юһэн толгойтой Хашхарга тухай, мүн Чингис хаанай алтанай нюуса тухай гэхэ мэтэ гоё һайхан үльгэр домогууд гаража ерэхэ.

      Түгнын тала түүхэтэ нюурнуудаар бусад аймагуудһаа  олон. Тэдэ баран арад зонойнгоо амгалан байдал, гэрэлтэ ерээдүй тээшэ ехэтэ зүдхэһэн зон. Нэн түрүүн иимэ нэгэ түүхэтэ үйлэ хэрэг дурдая. Чингис хаанай үедэ Түгнын дайда Буура хээрэ гэжэ нэрлэгдэдэг байгаа. Тиихэ сагта гурбан отог мэргэдүүдэй гол отогоорхиниинь Түгные голлон һуудаг, харин Нарһата тосхоной ойгуур, Сагаан дабаанай үбэртэ, бар тайгын захада мэргэдүүдэй хаанай ордон оршодог байһан. Чингисэй үшөө залуу, үшөө тулюур байдалтай байхада, мэргэдүүд тэрээнэй эхэ Өөлэн хатаниие эсэгэ Есүүхэйдэнь буляалгаһанай үһөө нэхэжэ, Онон Хэрлэнэй дундахи олтирог газарта хоргодон шэбээлһэн Тэмүүжэниие оложо дээрмэдээд, Бүртэ хатанииень баряанда абаһан байгаа. Тиигэжэ Бүртэ  бүхэли жэлэй туршада Тэмүүжэнэйнгээ сүлөөлтэр Буура хээрэдэ амидарһан намтартай.

     Түүхын удаадахи нюур гэхэдэ, Лойлонго заарин бөөгэй  22-той басаган Эрхэжээн, бөө нэрээрээ суу ехэтэ Абжаа удаган болодог. Тоонто нютагынь Хошуун-Үзүүрэй баруун тээхэнэ мандайн һуудаг Баян Улаан уулын баруун тээхи Хүхын Булагай аманда оршодог үлзы һайхан Уляангирта нютаг юм. Абжаа удаган үндэр  ухаан бодолтой, үргэн   һанаа сэдьхэлтэй, холо ойрые хараха бэлиг ехэтэй, сэбэрһээ сэбэр гоохон һайхан дангина бэлэй! 1-дугаар Петр хаанда 1702 оной намар Москва хото зорижо ошоһон  хори-буряадуудай одо сахюусаниинь, газаршан, заабаришаниинь боложо, һайн дураараа ябалсаһан. Тэрэ үедэ буряад арадай урда хойноһоо зэбсэгтэ хүсөөр этэгээд дайсадта хашуулжа, хюдуулжа, одоо галабаа эрьен байхада, манай элинсэг хулинсагуудай сэсэн мэргэн зоной нэгэниинь боложо тодорһон, арад зонойнгоо гэрэлтэ ерээдүйн түлөө ами наһаяа үгэһэн Абжаа ехэ удаган, Эрхэжээхэн басаган!  

     Баяр жаргалай оршондо буряад арадаа мандуулһан Баруун Хориин Эрхэжээн һайхан басаганда, Абжаа ехэ удаганда – үеын үедэ алдар соло!

     Хориин хатадай жагсаалда түрүүшүүлэй һуурида олондо мэдээжэ үшөө нэгэ түүхэтэ нюур Шойжод хатан болодог. Хориин тайшаа ноён Дамба-Дугар Иринцеевэй хатан сарюун һайхан Шойжод һэргэлэн сэлмэг бодолтой, гүрэн түрын үйлэ хэрэгтэ оролсохо ухаатай байгаа. Ородой хаанай гуйлтаар Түгнөө ородуудта үгэхэ гэһэн тайшаагай һэдэлгэ болюулжа шадаһан габьяатай. Буряадайнга түбэй газарай орондо зүүн заха болохо Үнгэдэйн гол үгүүлээд, дундада газараа хамгаалжа  шадаһан Холбоолжиной басаган Шойжод хатанда - үеын үедэ алдар соло!

     Ажалша бэрхээрээ, талаан бэлигээрээ алдар солоор ара үбэрөө хушуулжа, алтан дэлхэй гээшые арюудхан шэмэглэжэ ябаһан түгнөөрхид олон. Түрүүлэгшэ Сэрэндондог Семенов, оршуулагша Даша Чернинов, шүлэгшэ Гунга Чимитов, сурбалжалагша, уран зохёолшо Зэгбэ Гомбожабай, дуушан Вячеслав Бальжинимаев, арадай һунгамал Дамба Будаев, хэлэ бэшэгэй доктор Үлзы-Жаргал Дондуков, «Угай зам» һониной ахамад редактор Владимир Цыбикдоржиев, «Теплоприбор» заводой экс-генеральна директор Владимир Нимаев, Эсэгэ ороноо хамгаалгын агууехэ дайнай баатар мэргэн буудагша Сэрэндаша Доржиев гэхэ мэтэ баатарнууд түрүү зэргэдэ. Ургажа ябаһан улаан бургааһадай урдаа хараха хүнүүдэйнгээ хойноһоо урагша һанаатайгаар дабхин ябахань мандаггүй!

Сергей Далаевич Доржиев