Уужам талын уран дархан

Байгал шадарай буряадуудай түрэ хуримай жэнхэни үндэһэн зүүдхэлнүүдые Эрхүүгэй можын уран дархан Эдуард Куклин һэргээжэ, алтан гартай арадай дархан гэжэ нютагаархидайнгаа дунда суурханхай юм. Энэ ажалайнгаа түлөө «Эрхүүгэй можын арадай дархан» гэжэ үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэбэ.

- Сайн байна, Эдуард. Танай зохёохы зам хаанаһаа эхитэйб? Уран дархан болохо харгы замаа яагаад шэлээбта?

- Мэндэ амар, хүндэтэ нютагаархид! Минии һанахада, хүнэй хуби заяан олон юумэнһээ дулдыдадаг. Нэн түрүүн тэнжэжэ үндыһэн тоонто нютаг эгээл ехэ нүлөө үзүүлдэг гэжэ һанагшаб. Би Эрхүүгэй можын Нүхэдэй аймагай Шарайд тосхондо 1986 оной зунай эхин һарын 9-дэ түрэһэн хүмби. Эжы абымни хөөрэһөөр, минии элинсэгүүд ашабагад омогой ангууша зон байһан юм. Тэдэнэр мүнөөнэй Красноярск болон Нижнеудинск хотонуудай дунда байһан үргэн хангай тайгаар агнуури хэжэ амидардаг зон һэн. Мүнөө тэндэмнай үсөөхэн буряадууд ажаһуудаг. Тэдэнэй дунда түрэл хэлэеэ мэдэхэ зоншье дайралдахаяа болинхой. Бага балшар наһанһаа зураха, дархалха дуратай байһамби. Тангадай дунда һургуули дүүргэжэ, Буряад Уласай Ивалгын аймагай Үбэр Байгалай арадуудай заншалта урлалай колледждо түмэршэ дарханай мэргэжэлдэ һуража гарааб. Тэрэнэй удаа Зүүн Сибириин соёлой дээдэ һургуулида мэргэжэлээ дээшэлүүлээб. Эндэл оюутан ябахадамни, дүй дүршэлтэй багшанар намда заажа, дарханай шадабарииемни мүлижэ үгэһэн юм. Түмэршэ дархан болохын тула соёл урлалда дурлаад ябаха хэрэгтэй. Саанаһаа тиимэ табисуургүй байбал, энэ мэргэжэлдэ һураха гээшэ хүндэхэн байха. Тиигэбэшье хүн ямаршье юумэндэ һураха аргатай. Өөрынгөө дуратай ажалаа хэжэ ябахада, юунһээшье сэнтэй жаргал ха юм даа. Мүнөө юһэн жэлэй туршада Ордын-Адагай гар урлалай түбэй уран зураашанаар ажалланаб.

- Энэ түбэйнгөө ябуулжа байһан ажал тухай хөөрэжэ үгыт?

- Манай түб үндэһэн буряад соёл хүгжөөхэ талаар ехэ ажал ябуулна. Эндэмнай уран һайханай элдэб бүлгэмүүд ажалаа эрхилдэг. Арадай дуу хатарай, оёдолой болон гар урлалай хэшээлнүүд үнгэрдэг. Уран бүтээлнүүдэйнгээ амжалтанууд тухай хөөрэхэдөө, нэн түрүүн Байгал шадарай буряадуудай XVI-XVII зуун жэлнүүдтэ үмдэжэ ябаһан зүүдхэлнүүдые һэргээжэ, шэнээр бүтээһэн байнаб. Эхэнэрнүүдэй урданай зүүдхэлнүүдые анханайнь түхэлөөр дабтажа хэхын тулада олон ном һударнуудые үзэжэ, элдэб музейнүүдтэ хадагалаатай байһан хубсаһа хунар шэнжэлһэмби. Буряад эхэнэрэй хуримай зүүдхэлнүүд гүнзэгы удхатай байһан юм. Бүхы шэмэг гоёолтоо зүүгээд байһан эхэнэрые харахада, тэрэнэй зүүдхэлнүүд шубуунай дүрсэ һануулдаг юм. Юубэн – шубуунай тархинь, саажа – һүүлынь, нархинсаг – шубуунай хоёр дали мэтээр үзэгдэдэг. Залуухан бэри басаган ондоо омогой боложо, аба эжынгээ түрэл гуламтаһаа ниидэжэ гараба гэһэн удхатай. Буряад бэри басаганай гоёолтодо заатагүй улаан сэмбэ хэрэглэгдэдэг байһан. Энэнь баһал гал гуламтын һүлдэ тэмдэг болоно. Басаганай саашанхи харгы замынь арюудхаха эсэгын гуламта гэһэн удхатай. Мүнөө манай түбтэ эхэнэрнүүдэй табан дэгэл бүхы зүүдхэлнүүдтэеэ бэлэн боложо, олоной үзэмжэдэ дэлгээгдэнхэй. Бэри басаганай урданай зүүдхэл 15 килограммһаа үлүү шэгнүүртэй байһан юм. Хуримдаа үмдэһэн хубсаһаяа тэрэ үеын эхэнэрнүүд наряар абажа, ехэ найр нааданай, һайндэрэй үедэ үмдэдэг заншалтай байһан. Тойрогой уран һайханай бүлгэмүүдэй хубсаһа хунар шэнэлхэдээ, анханайнь түхэлөөр, ёһотой гуримаарнь оюулха хэрэгтэй гэжэ би оло дахин хэлэдэгби.

- Эхирэд-булагадай эхэнэрнүүдэй зүүдхэлнүүдые хэзээ бүтээжэ эхилээ һэмта?

- Манай Эрхүү можодо үнгэрһэн Бүгэдэ буряадуудай «Алтаргана» нааданай үедэ Агын тойрогой арадай дуу хатарай бүлгэмүүдтэй дүтөөр танилсааб. Агын Сагаан-Шулуутай нютагай «Сахюур» гэжэ уран һайханай бүлгэмэй гэшүүд жэнхэни урданайнгаа зүүдхэлнүүдые зүүгээд байгаа юм. Тэрэмнай 200 жэлэй саана бүтээгдэһэн зүүдхэлнүүд болоно. Тэдэ зүүдхэлнүүдынь һайнаар гартаа барижа үзөөб, алта мүнгөөр, шүрэ болон элдэб шулуугаар шэмэглэгдэһэн зүүдхэлнүүд олон зоной дура, анхарал татаһан юм. Тэрэнэй удаа нютагайнгаа бүлгэмүүдтэ иимэ зүүдхэлнүүдые хэжэ үгэхэб гэжэ шиидээ һэмби. Теэд мүнөө алта, шүрэ хаанаһаа абахабибди даа, тэрэнэйнь орондо полимер шабар хэрэглэнэб. Юрын хүнэй харахада, шүрэ шэнгеэр харагдаха. Мүнөө болоһон хойно анханайнгаа зүүдхэл хадагалжа, аршалжа шадаагүй хадаа яахаб?

- Мүнөө ямар бүтээл хэжэ байнабта? Түсэбүүдээрээ хубаалдыт.

- Эхирэд-булагадай эхэнэрнүүдэй зүүдхэлнүүдые бүтээхэ үедөө олон ном һудар, баримтата дансануудые үзөөб гэжэ хэлээ һэмби. Тэрэл сагта Эрмитажай сайт дээрэ буряад эрэ хүнэй бүһэ хараһан байнаб. Энэ бүһөөр ехээр һонирхоод байнаб. Мүнөө эрэшүүлэй зүүдхэл, агта хүлэгэй гоёолтонуудые хэдэгби. Харин иимэ урданай бүһэ хэжэ туршаадүй байнаб. Энэ бүһэ һайнаар үзэжэ, һажаагаад бүтээхэ түсэбтэйб. Буряад хүнэй бүһэдэ адли иимэ юумэн ондоо ямаршье арадуудта байдаггүй. Бидэ, буряадууд, анханайнгаа бүһэ гансал һэргээхэ бэшэ, харин бэедээ зүүгээд ябаха ёһотойбди.

Һаяхана хамта хүдэлдэг нүхэрни Ахын аймагһаа бусажа ерэхэдээ, намдаа урданай буряад эмээл асаржа бэлэглээ. Үбгэн абынгаа бууса дээрэ хуушан амбаар сооһоо онгилжо гаргаа юм ха. Мүнөө энэ эмээл һайнаар заһажа, анханайнь түхэлдэ оруулха хүсэлтэйб. Элдэб харалга ба мүрысөөнүүдтэ хабаадаад ерэхэдээ, тархидам элдэб шэнэ түсэлнүүд ородог юм. «Нүүдэлшэ арадуудай соёл» гэжэ фестивальда оролсожо, гурбадахи һуури эзэлээб. Хоёр жэлэй туршада нэгэ удаа үнгэрдэг фестивальда Алас Дурнын бүхы арадууд хабаададаг. Тэдэнэй дүршэл үзэжэ байхада, баһал туһатай.

Түсэбүүд тухай хэлэхэдээ, Байгал далайнгаа эрье дээрэ Буряад-монгол угсаатанай үргөө бариха ехэ хүсэлтэйб. Энэ түсэл Буряадай мэдээжэ режиссёр, ниитын ехэ ажал ябуулагша Баяр Уладаевтай хамта бэелүүлхэ һанаатайбди. Һэеы гэрнүүдһээ бүридэһэн үргөөдэ буряад арадай анханай байра байдал харуулагдаад байха юм. Аяншалагшад гү, али манай нютагаархид иишээ ерэжэ, Буряадай үндэһэн соёлтой дүтөөр танилсаха аргатай болохо. Эндэ үндэһэн буряад хубсаһан, зүүдхэлнүүд, гэртэхи эд бараан олоной үзэмжэдэ дэлгээгдэхэ.

- Һайн даа, сүлөө саг оложо, манай асуудалнуудта харюусаһандатнай баяр хүргэнэбди. Саашанхи ажалдатнай үндэр амжалтануудые хүсэнэбди!