«Бэлшэрэй түүхэ» гэһэн зүжэг тухай дурсан…

Түрэһэн бодоһон тоонто нютагаа, хэр угһаа элинсэг хулинсагуудайнгаа эдлэжэ ябаһан нангин газарнуудаа өөрын эрхэ бэшэ мэдэлээр орхижо нүүхэ, хаяха гэһэн захирал дуулаад, буряад хүн яаха болоноб?

Хүйһөөрөө холбоотой, элшэ хүсэ үгэжэ байһан энэ газар хүрьһыень хүл дороһоонь үндэһэтэйнь хамта саб шууран, мулталан абажа хаяхадань, буряад айлай юртэмсэ гэнтэ тэһэрэн бутаржа, урбалдаһандал адли байдалда орошоһониинь гайхалгүй. Буряад айлай байдал, тэрэнэй хэдэн үеын дундахи харилсаан хэдэн тээшээ таһаран алдана. Аха захатан уйдана, нютагаа хайрлана, хуушан байдалдаа аһалдана, нүүхэеэ арсана, залуушуул, харин, шэнэ газар тээшээ тэгүүлнэ. Теэд, залуул зон ха юм даа, хубилалтануудһаа ехээр айхагүй, тэдэниие бэлээр дабаха аргатай, хүсэтэй.

Зүжэг хадаа 20-хи зуун жэлэй 1960-аад онуудай Бэлшэр нютагта болоһон үйлэ хэрэгүүдые тон тодо хурсаар харуулан зураглана. Энэ нютагай уһаар хушагдан үгы болохоёо байһан үе саг, һүүлшын үдэрнүүдынь. Хүн үхэн һанаад үзыт даа, танай тоонто нютаг үгы болохонь, засаг зарлигай захиралаар, амиды ноён хүнүүдэй шиидхэбэреэр. Шинии нютаг нугашни далайгаар хушагдан үгы болохоёо байна! Уһан доро орохо. Толгой соо багтахаар бэшэ бодол бэшэ аал?! Иимэ «һандарал» хүлеэжэ байһан тэдэ зоной досоохи байдалые, мэдэрэлые яажа сэдьхэлээрээ ойлгохогүйбши, сугтаа голхорхогүйбши?        

Теэд уһан гэнтэ ерэнэ, ехэ уһан. Шолшогоноһоор, шэбэнэһээр… Шалаар дүүрэн урдан ороно, бүһэтэйшүүлэй үмдэнүүд, эхэнэрнүүдэй хормойнууд нороодхино…

Энэ замби юртэмсын эгээл зэрлиг хүсэнүүд – Уһан ба Гал хоёр. Буряад арадай үни галаб сагһаа эхилэн хүндэлжэ, шүтэжэ ябаһан хүсэнүүд ха юм. Манай арадай хэлэдэг сэсэн үгэнүүд соо иимэ нэгэ үгэ бии – галда дэгдээшэнь, уһанда абтагдагдахаһаа дээрэ, гал сэбэрлэдэг. Энэ зүжэг соо гал баһал байха, гэр байрануудаа галдаха зарлиг бууха. Хэн хэзээ байрлажа байһан гэр байрануудаа өөрын гараар галдажа байгаа һэн бэ?! Баһал һүрөөтэй зүжэгэй хэсэг…

Харагша бүхэнэй зүрхэ сэдьхэл доһолгомо хүгжэм доро бүхы гуниг гашуудалаа, хайра дураяа, эсэргүү мэдэрэлээ, хахасалгын үбшэнөө гарган  бүжэглэһэн буряад хатар… Харин, уһан – гол герой, баһа хатарна, бархирна, уйдана, хайрлана… Тоонто нютагыень хушахаяа байна ха юм…

Найруулан табиһан бүлэг:

Гол удхын автор, сценари бэшэгшэ - Саян Жамбалов

Уран найруулагша - Сойжин Жамбалова

Уран зураашан - Ольга Богатищева

Хатар табигша - Мария Сиукаева

Хүгжэмшэн - Батзориг Батбаатр

Хүгжэмэй талаар шэмэглэгшэ - Сойжин Жамбалова

Уран найруулагшын туһалагша - Дарима Дамдинова

Булагад аялгада оруулагша - Булгита Урбаева-Халматова

Зүжэгэй мүндэлһэн саг - 2016 оной октябриин 29, 30-ай үдэрнүүдтэ «Бэлшэрэй түүхэ» зүжэгэй премьерэ үнгэрһэн.

Зүжэгэй хэлэн.

Булагад нютаг аялга дээрэ найруулһан зүжэг. Энэ аялга дээрэ Булгита Урбаева-Халматова оршуулжа үгөө. Зүжэгшэд эхинһээнь булагад аялга дээрэ бэлдэжэ, наадажа эхилээ.

Хаанаһаа үндэһэ һабагшатайб?

Зүжэгэй бии бололгодо сэхэ нүлөөлһэн, гол бодолой автор Саян Жамбалов энэ асуудалда иигэжэ харюусана:

- Энэ зүжэг зохёохы шэнжэлгын экспедициин дүнгүүдээр табигдаһан гээшэ.  Зүжэгэй үндэһэ удхань хадаа Валентин Распутинай «Прощание с Матёрой» гэһэн туужын нэгэ хэды хэсэгүүд дээрэ  ба Эрхүү можын Оһын аймагай ажаһуугшадай бодото түүхэнүүд, хөөрөөнүүд дээрэ үндэһэлөө. Ангара мүрэн дээрэ Братска ГЭС баригдахадаа, олон газарнууд водохранилищи доро ороо ха юм. Валентин Распутин ород нютагуудай түүхэ зураглан харуулаа. Харин энэ үйлэ хэрэгтэ буряад олон нютагууд баһал дайруулаа. Тэрэ ехэ баян тала газарнууд байгаа. Үбэсэ ба Оһо голнуудай уулзуур дээрэ үзэсхэлэнтэ нуга таланууд нэмжын хэбтэдэг, ногоониинь гэжэ хүнэй хүйһэсөө, зэдэгэнээ гэжэ гэшхэхын аргагүй таша улаан. Тэрэ шадарай буряадууд зундаа малаа тобиржуулхаяа зуһаландаа ерэдэг, талха таряагаа баянаар ургуулдаг байһан ха. Тэдэ газарнууд мүнөө булта Братска водохранилищиин оёорто.

  Тэрэ нютагуудаар ажамидаржа байһан буряад зон яажа тоонто нютагтаяа хахасан нүүгээб, аба эжынгээ тахижа ябаһан обоо байсануудаа, газарта хадагалһан элинсэгүүдэйнгээ булашануудые орхижо, яагаад шэнэ газарнуудта нютагаа урлижа, байдалаа шэнээр түхеэрээб, энэ түүхэ мүнөө байгша ба ерээдүйн үе зондо ямар захяа удха болоноб гэһэн орёо асуудалнуудта харюунуудые бэдэрээбди.  

Хэды шэнээн уһан хэрэгтэй болодог бэ?

Энэ асуудалда завпост, театрай уран һайханай табилгын талаар даагша, Юрий Норбоев харюусана: - Тайзан дээрэ модоор дүрбэлжэн бассейн баригдадаг, тэрэнээ онгосо бүтээдэг, нородоггүй бүдөөр хушагдагбди. 4 тонно дулаан, 30 градус болотор халаагдаһан уһа эюулдэгбди. Зүжэгшэднай час хахад сагай туршада уһан соо наадана, һүүлдэнь ойможо байжа хатардаг ха юм. Даараад гэнтэ үбдэшэхэгүйнь түлөө лабхан халаагаад хэдэгбди. Теэд, зүжэгэй һүүлээр зүжэгшэд үбдэжэ үзөөгүй, тэрэнь һайн.

Нүүдэл тоглолтоор хүдөө нютагуудаар ябуулха аргагүйбди, ехэ орёо ха юм, хэрэгтэй юумэниинь олон, ехэ тайзан гэхэһээ эхилээд…Тиигээшье һаа, фестивальнуудта хабааданабди.

Шагналнуудайнь абдар дүүрэжэл байдаг…

Yнгэрэгшэ 2020 ондо тус зүжэгнай хэдэн фестивальда урилгатай байһан аад, энэ халдабарита үбшэнэй шалтагаар хабаадажа шадаагүй. Онлайн аргаар үнгэргэдэһэн фестивальнуудта хабаадаа. «Большие гастроли-онлайн» гэһэн гүрэнэй ехэ программын гаршаг соо бүхы гүрэн дотор сэнхир экранаар харуулагдаа.

- Yнгэрэгшэ зун Монголой эгээл ехэ зиндаатай «Гэгээн Муза» гэһэн Уласхоорондын театрай наадамда онлайн аргаар хабаадаа. Сойжин Жамбалова «Эрхим уран найруулагша» ба Ольга Богатищева «Эрхим уран зурааша» гэһэн хоер шэглэлээр шангуудта хүртөө.  

- Энэл жэлдээ Болгарида үнгэргэгдэһэн Уласхоорондын театрай наадамда баһа онлайн аргаар хабаадажа, эрхим зүжэгүүдэй тоодо ороо.

- 2019 ондо Бүхэдэлхэйн театрай Олимипиадада хабадаха азада хүртэжэ, манай гүрэнэй 7 үндэһэтэнэй театрнуудай тоодо орожо, Санкт-Петербург хотын Брянцевай нэрэмжэтэ Эдир харагшын театрай тайзан дээрэ табигдаа.

- 2018 ондо Сибириин Алтан Баг гээд нэршэһэн «Ново-Сибирский транзит» фестивалиин "Зүжэгшэдэй бүлгэм. За актерский ансамбль» гэһэн тусхай шанда ба «Эгээл бэрхээр бодото зүйл нэбтэрүүлһэнэй түлөө. За лучшее художественное воплощение документального материала» гэһэн залуушуулай жюриин премидэ хүртөө һэн.

- 2017 оной 24-хи Алтан Баг шагналай лонг-лист соо ороо һэн.

- 2017 ондо Москвада үнгэргэгдэһэн залуушуулай «АртМиграция» гэһэн форум-фестивальда хабаадажа, харагшадай эгээл ехэ һайшаалда хүртэжэ бусаа бэлэй.

Харагшадай ба театр шүүмжэлэгшэдэй баяр бахархал

Харагшадай халуун һайшаал һанамжануудта олоор хүртэһэн зүжэг. Фестиваль наадамуудта ябахадаа, театрые шэнжэлдэг, үзэдэг мэргэжэлтэдэй шүүмжэлгэ абажал байдаг.

«XX-дохи зуун жэлэй гашуудалта хуудаһануудай нэгэн болохо түүхэ абаад, уран һайханай ба документальна аргануудые зохилдуулан тааруулжа, холижо табихадань, документальна  баримтануудынь зүжэгые үнэн бодото болгоно, баяжуулна. Сойжин Жамбалова «Бэлшэрэй түүхэ» гэһэн зүжэг соогоо Валентин Распутинай «Прощание с Матёрой» туужын аялгануудые гүрэнэй зарлигаар нүүһэн зоной хөөрэһэн видеобуулгабаринуудтай зохидоор тааруулжа, вербатим арга нэбтэрүүлээ. Энэ аргын хүсөөр зүжэг уран һайханайнгаа талаар бага арадай домог түүхэ шэнги байһан аад, хорбоо юртэмсын һүйдхэл гашуудалта шэнжэтэй болошоо» - гэжэ Елена Коновалова тэмдэглэһэн байдаг.

«Бэлшэрэй түүхэ» гэһэн зүжэг февралиин 20-й үдэр үдэшын 6:30 сагта, 21-й үдэр үдэшын 5:00 сагта Буряад драмын театрай тайзан дээрэ харуулагдахань, ерэжэ харагты!

Намжилма Цыденова, театрай уран зохёолой таһагай мэргэжэлтэн