​Зүүн зүгэй зүнтэйхэн зүгы

Бүгэдэ буряад уншагшадаа Сагаан һарын һайндэрөөр амаршалжа, “Зүүн зүгэй зүнтэйхэн зүгы” гэһэн гаршаг доро хүүгэдтэ зорюулһан зохёолнуудые тааруулан табибабди. Үхибүүд, домогуудые суглуулаял, шүлэгүүдые бэшэжэ туршаял, һонирхолтой ушаралнуудые дурдан хөөрэдэг байял!

Алтаргана яагаад арюун гоохон болоо һэм?

(Онтохон)

Ази түбидэ хаа-яагүй ургадаг алтаргана, Монголой губиин бударгана, Буряадай гол горхо, хада майла зайжа ургадаг тогооной харганаа гурбан уулзаад:

- Хэмнай буряад арадай гол һайндэрэй һүлдэнь, Гоохон ургамал болохоб? – гэжэ зүбшэн хэлсэбэ.

- Би сүл губиин бударганаб, Дангина гүүлэхэ эрхэтэйб. Уһагүй, хуурай уларилда урганаб. Хараха янзада гоё гоо бэшэб, борохомби. Гэбэшье шэрхи бүхэб, - гэбэ бударгана.

Тогооной харганаа тодожо абаад хэлэбэ:

- Хэр урда сагһаа би нүүдэл зоной тогоо торхыень угаажа, туһалжа ябааб. Манзан Гүрмэ төөдэйн мүнгэн толиие, алтан бэһэлигые аршан сэбэрлэдэгби. Сэсэгни ялаганаһан тоһолиг, шаб шара нарандли.

Алтаргана “биб, биб” гэхэ дурагүй, соморхон ургамал дуугайхан зогсобо. Нүгөө хоёрынь алтаргана тээшээ асуунгяар хараба. Энэ үедэ үлэ мэдэг һэбшээлжэ, аянга һайхан дуун аялгатан зэдэлшэбэ:

Ара таладаа ургаһан

Аса бүхэтэй алтаргана,

Альган дээрээ тэнжээһэн

Аба эжы хоёрни.

- Энэ хэн дууланаб? – гээд, бударга­на тогооной харганаа хоёр гайхалдаба.

- Алан Гуа хатан өөрөө ха даа, - гэбэ алтаргана.

- А-а, уг эхэ Алан Гуа гү?

- Өөрөө Алан Гуагай шинии соло дуудажа байгаа хада, алтаргана, шимнайл Арюун Гоохон болохош ха даа. Үндэһэншни бүхэ, эшэшни алтан, сэдьхэлшни уян, улад зоной уярма дуунда ороош, - гээд, алтарганаяа нэгэн дуугаар Гоохон болгожо һунгаба.

Ургамалнууд булта найрлаба. Бадма-линхуа, нямняа, улаалзай, бальжан-гарма, таба һалаа, бусад һайхан сэсэгүүд дэльбэеэ һэгсэлзүүлэн хатарба. Ажалша зүгынүүд дүүебэ. Бороохон шэбэрбэ. Һолонго сэсэглэбэ.

Иигэжэ алтаргана алтаран-толорон, ургамалнууд сооһоо буряад арадай найрай Арюун Гоохон болон мүндэлһэн түүхэтэй. Алтарганада – агуу соло!

Бишыхан домогууд

Шубуун үбсүүтэй Баясхалан

Манай Үлэгшэн нютагай үндэр наһатан, ажалай ветеран Буда Шултумович Шагдуржапов (мүнөө 92 наһатай) багадаа хараһанаа иигэжэ хөөрөө һэн:

- “Шубуун үбсүүтэй хүнүүд” гэжэ байдаг һэн урдандаа. Бидэ, шордогор заахан хүбүүд, Зэдын эрьедэ гүйлдэжэ ошоод харахабди.

Шоглони хүбүүн Баясхалан (Баяа) гээшэ Зэдын эгээл гүнзэгыдэнь орошонхой, уһан соо өөдөө хөөрэшөөд байдаг юм һэн. Бүһэ соогоо хүрхэлзэжэ байха. Эрье дээрэ байһан томошуул тэрэниие туршаха гэжэ саашаа, наашаа болоод бай, харая гэлдэхэ. Зааһан руунь тамараад лэ, нөөхил бүһэ соогоо хүбхэлзэжэ байха. Үшөө бэеэ үрэжэ угааха.

Гэртэхиндээ хөөрэхэдэм, “Шубуун үбсүүтэй” хүн гэхэ. Иимэ таабаритайхан хүнүүд мүнөө дүтэ наашашье үгы ха. Юрэдөөл, дуулаагүйб даа.

Комсомол Дунька

“Буряад үнэн” сониной ветеран Е.М.Зомонова:

- Аргатада заямха дээрэ Дунька нэрэтэй эхэнэр хони харадаг байгаа. Комсомол солотой басаган. Бариса дээрээ, мүргэдэг газарта, модо отолжо, түлеэ тайража болохогүй гэжэ хүнүүдэй һэргылээшье һаань, өөрынхеэрээл болохо. Би комсомолби, намда хамаагүй гэхэ. Хуурай, хатаһан модо отолоошье һаа, хэһээгдээ һэн. Ухааниинь муудажа эрьюутэшэһэн юм.

Ванькын сэржэм

Үлэгшэн нютагай Цыден-Ешэ Ринчиновагай хөөрөөнһөө:

- Ангуушад Уляатайда отог абаад агнаба ха. Наринай нэгэ ород – Ванька эдээнтэй эмээл нэгэдэн ошолсоһон байгаа.

Орон хангайдаа сэржэм үргэхэ саг ерэбэ.

- Я вашему богу молиться не умею. Помогите, - гэбэ.

Ангуушад шооложо байжа, ехээр энеэлдэбэ. “Өөрөө үргэ. Иимэ-тиимэ хүмби, иимэ-тиимэ юумэтэйб гэжэ байжа...” – гэһэн зүбшэл үгэбэ.

Ванька хажуу тээшээ болод гээд, сай үргэхэ зуураа иигэжэ хэлэбэ:

- Би Наринай Ванькаб. Һамгамни Маша. Моримни Серко. Нэгэ хэды тахяатайбди.

Ангуушад шагнаад, унажа-бодожо байжа эли хаталдаба. Харин агнууридаа гараһанай удаа талаан буруутаа гэжэ ойлгобод. Нэгэшье ан дайралдабагүй.

Маша һамгатай, Серко моритой, нэгэ хэдэн тахяатай Ванькань лэ ан гээшые моринойнгоо даахыса олзолжо бусаһан ха. Харин тэрэниие наадалһан ангуушадые хэһээжэ, хангай олзыень хасаһан байгаа.

Тээрмэшэн

Ажалай ветеран Д.Ж.Туртуевай хөөрөөнһөө:

- Билдаани Сэрэн гэжэ тээрмэшэн байгаа. Һамгагүй, үхи- бүүгүй, ганса газуули хүн. Өөрын гэргүй, айлда байха. Бүри һүүлдэ гансаараа байхам гэхэдэнь, амяарынь түбхинүүлээ һэмди.

Зүүн жалгада майһаа эхилээд, сентябрь болотор уһан тээрмэ хүдэлгэдэг байһан юм. Таряагаа татуулһан хүн ажалайнь түлөө гурил үгэлсэдэг байгаа.

Үндэр, гохигор, гонзогор шарайтай жэгтэй энэ хүн сула гурил болошоод ябадаг байгаа. Хубсаһаниинь ямар үнгэтэй һэм – мэдэхын аргагүй.

Урда хойнонь орожо байжа гүйлдэхэбди, тоохошьегүй. Үбэл зунииншье - нөөхил гурил соогоо.

 

Бороогой хорхой

Шалбааг соо бороогой улаан хорхой годилзожо хэбтэбэ. Улаан залаатай, номин, хүхэ, боро, хүрин үнгэнүүдые холиһон үзэсхэлэн гоё үдэ һүүлтэй Пет эрэ тахяамнай тэрэ хорхойдо һанаашархаба.

Тэрэнэй эгээ дүтэлхэ һамбаандань хамар дороһоонь гэхээр хорхойе шүүрэн абаад, хартаабхын поли тээшэ гүйшэбэб. Пет хойноһоом голхоронгёор хараба. Үшөө куд-куд-куд гэжэ гэмэрнэ хэбэртэй.

Бороогой улаан хорхой газарай хүрьһэ зөөлэрүүлдэг гэжэ төөбиим хэлэдэг һэн. Олон болоорой, зуу болоорой гээд тэрэнээ хахалагдаһан газарай хүрьһэн соо табибаб.

Хитад Шагдар

- Би бороогой хорхой эдихэ аргатайб. Таба-табан мүнгэ үгөө һаатнай... - гэбэ Шагдар.

Арбаад наһатай бидэ гайхан шагнанабди.

- Эдииш теэд, хараһаар байтарнай... - гэбэ Гомбо.

- Хитад болоо гүш? Хитад Шагдар гэхэбди шамайе, - гэбэ Дамби.

- Хитадшье гыт, хилгааһаншье гыт - эдихээрээл эдихэб, – гээд, Шагдарай үсэрхэхэдэ, хүбүүд таража, добо дорохи шиигтэй газар соо хорхой бэдэрбэд. Улаан хорхой олдобогүй.

- Зай, бороо орог даа, һайсал шамда эдюулхэбди, - гэлдэһээр, хүбүүд тараба.

Тэдэнэр энэ хөөрэлдөөгөө мартаагүй, улаан хорхойн элбэгжэхэдэ, нээрээл, эдюулжэл һалаһан юм Шаг­дарта. Эдюулжэ гэжэ даа, һайн дура­араал, таршаганаса хазаад, жажалжа байжа эдихэдэнь, ой муутай Дамби ха­жуу тээшээ гүйшэбэ. Басагад ама хама­раа альгаараа бүглөөд саашалшаба.

Һэ-эй, мүнгөө суглуулыт, - гээд, Шагдар саб байса һануулба.

«Байгал» сэтгүүлэй эрхилэгшэ Галина БАЗАРЖАПОВА найруулан бэшэбэ