Толо татаһан бэлигтэн

Түнхэнэй аймагай Мүнхэ-Һарьдагай нэрэмжэтэ литературна нэгэдэлэй 85 жэлэй ойн баярые арадай поэт Лопсон Дунзынович Тапхаевай түрэһэн тоонто нютаг Хужарһаань захалбабди.

Түнхэн нютаг бэлигтэй хүбүүд, басагадаараа суурхадагынь мэдээжэ. Илангаяа уран зохёолшодой олоороо эрдэни субадтал толо татан ерэһэниинь юунтэй сэнтэйб?! Анха түрүүн 1935 ондо уянгата поэт Илья (Дольен) Мадасон Түнхэнэй аймагта ерэжэ, Хэрэнэй дунда һургуулида буряад хэлэ, литература заажа эхилһэн намтартай. “Түнхэнэй хабар ” гэжэ бэлигтэй шабинарай бүлгэм тэрэ эмхидхэжэ шадаһан юм. Эндэһээл эхи абажа, саашадаа литературна нэгэдэл болон хүгжэhэн байна.

1950-яад онуудаар залуухан багша - Надежда Арсентьевна Тулусоева эндэ ерэжэ хүдэлөө hэн. Тэрэнэй шабинар Лопсон Тапхаев, Борис Сыренов, Илья Намсараев гэгшэд хожомоо томо уран зохёолшод болотороо ургаһан байна. 1960- аад онуудта Будажаб Цыренович Найдаковой - литературна нэрэнь Мүнхэ –Һарьдаг - нэрээр Түнхэнэй уран зохёолшодой нэгэдэл нэршэһэн юм.

Тэрэ үе сагай суута уран зохёолшод, мүн мүнөө үеын уран зохёолшодой болон литература шэнжэлэгшэдэй нэрэнүүдые дурдая:

1. Генин-Дарма Сыренович Нацов
2. Цыретор Дугарович Зарбуев
3. Егор Иванович Сороковиков -Магай
4. Шагдар Дашеевич Байминов
5. Михаил Иннокентьевич Попов
6. Балдан Насанович Ябжанов
7. Дамнин Данжаевич Ошоров
8. Цырен Сыреторович Субанов
9. Будажаб Дамбиевич Машкинов
10. Софья Доржиевна Сотникова
11. Владимир Сыденович Халхуев
12. Лопсон Дунзынович Тапхаев
13. Владимир Жамбалович Тулаев
14. Виктор Иннокентьевич Семенов
15. Борис Балданович Сыренов
16. Владимир Жамсаранович Сыренов
17. Ардан Лопсонович Ангархаев
18. Баяр Сономович Дугаров
19. Илья Иринчинович Намсараев
20. Элбэг Содномович Манзаров
21. Соном Ринчинович Шарбунаев
22. Жорж Долгорович Юбухаев
23. Баатар Дашеевич Романов
24. Аральжин Дондокович Прушенов
25. Елена Гончиковна Цыбикжапова
26. Екатерина Дандыновна Шенхорова
27. Дашима Гылыковна Дамдинова
28. Борис Дылгерович Зурбаев
29. Нима Базырович Цыденов
30. Елизавета Лопсоновна Шобонова
31. Туяна Владимировна Самбялова
32. Нина Токтохоевна Артугаева
33. Ирина Манзаракшеевна Шобоева
34. Галина Гармаевна Шахмалова

 “Арадай уран зохёолшо”, “Арадай поэт” гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн уран гуурhатаниие нэрлэе: Балдан Ябжанов, Лопсон Тапхаев, Ардан Ангархаев, Баир Дугаров, Шагдар Байминов, Жорж Юбухаев, Нина Артугаева. Агууехэ үльгэршэд Егор Сороковиков-Магай, Майсаан Алсыев гэгшэдэй нэрэнүүд үнгэрэн ошоһон түүхын хуудаһанда алтан үзэгөөр һиилээтэй.

Түрэлхи хэлэндээ дуратайгаар, уран зохёолдо шуналтайгаар шабинарые һурган хүмүүжүүлһэн түрэлхи хэлэнэй багшанарые дурдая:

1. Дондок Дашеевич Лыгденов
2. Надежда Арсентьевна Тулусоева
3. Виктор Жанчипович Мунконов
4. Софья Доржеевна Сотникова
5. Зоя Дамбиевна Сухеева
6. Намсалма Намдыковна Цырендашиева
7. Галина Цыреторовна Сыренова
8. Аза Дамбиевна Шаглаева
9. Галина Гомбоевна Тонтоева
10. Евгения Базыровна Матуева
11. Елена Гончиковна Цыбикжапова
12. Дашима Гылыковна Дамдинова
13. Любовь Нимаевна Гыргенова
14. Дарима Доржеевна Дашеева
15. Алла Дугаровна Аюшеева
16. Сэрэмжэд Аюшеевна Агунова
17. Зоя Дамбаевна Дармаева болон бусад өөрынгөө хубитые орууланхай.

Олон жэлдэ тус нэгэдэлые бэлигтэй уран зохёолшод хүтэлбэрилһэн байна. Ардан Ангархаев, Лопсон Тапхаев, Борис Сыренов, Жорж Юбухаев, Лопсон Гергенов, харин мүнөө Елена Цыбикжапова энэ үүргэ дүүргэнэ. Эхэ Түнхэн нютагһаа урган гараһан шүүмжэлэгшэд, литературна критигүүд гэхэдэ: Василий Найдаков, Валентина Найдакова, Саян Балданов, Александр Серебряков, Туяна Самбялова, Галина Шахмалова, Ирина Булгутова гэгшэд мүн.

Уран зохёол бэшэлгэдэ хүн гараха түрэхэһөө байгаалиһаа үршөөгдэһэн бэлигтэй, түрэлхиин удха заяагаар арамнайлагдаһан байдаг юм гэжэ мэдэнэбди. Миин толгой холбоһон, хооһон сууряан шэнги шүлэгүүдые бэшээд, поэдүүдбди гэһэн зон олошороо. Уран зохёол энээниие хүлисэхэгүй! Үбгэд зоной уншаад, баясажа хүбхэлзэхэ, үетэн залуушуулай эрмэлзэл зориг дэбжүүлхэ шүлэгүүдые бэшэхэ хэрэгтэй!

Мүнөө сагай литературна критик, журналист, эрдэмтэн Туяна Владимировна Самбялова “Түбидэ мүнхэ түрэл уянга”, “Поэзия высоких символов”, “Традиционная и авторская символика в бурятской эпической поэме второй половины 20 века”, “Андалдашагүй баялигнай” гэжэ номуудые нара харуулаа. Эдэ номууд соонь Түнхэн дайдын, мүн баһа Буряад ороной зохёолшодой бэшэһэн зохёолнуудые нарин няагтаар шүүмжэлһэниинь тобойсо гаража ерэнэ. Уран зохёолдо сэгнэлтэ үгэжэ, гүнзэгыгөөр шэнжэлжэ, заһажа, хүсэндэнь оруулдагынь юунтэй сэнтэйб?!

Ямаршье мэргэжэлдэ, тэрэнэй эхиндэ багша байдаг. Түрэлхи хэлэнэй багшанарые ударидаһан багшанар хэд бэ гэхэдэ, Сергей Гармаевич Ошоров, Любовь Енжаповна Халудорова, Баяр Викторович Шарагшанов, Елена Бальжинимаевна Баторова, Любовь Сыреновна Аюшеева гэгшэд болоно.

Мүнхэ-Һарьдагай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэлэй шэнэ гэшүүд боложо ороһон зониие нэрлэбэл: Туяна Владимировна Самбялова - литературна критик, Нина Токтохоевна Артугаева - арадай поэт, Ирина Манзаракшеевна Шобоева, Галина Гармаевна Шахмалова гэгшэд юм.

Мүнөө өөрынгөө ба уран зохёолшодой зүгһөө иигэжэ хэлэхэ байнаб: хурса гуурһатай, уран түгэлдэр зохёолнуудые бэшэдэг шэнэ үеын Балдан Ябжановууд, Ардан Ангархаевууд, Лопсон Тапхаевууд тодоржо, Агууехэ литературын алтан жасада орожо, Түнхэн голоо, Буряад ороноо суурхуулха бэзэ гэжэ найданабди.

Нэгэдэлэй ойн баярта зорюулагдажа, Түнхэнэй аймагай бүхы һургуулинуудта мүрысөөнүүд, викторинанууд үнгэргэгдэхөөр хараалагдана. Урган дэбжэхэ ерээдүйнгөө халааниие бэлдэлгэдэ анхарал хандуулагдажал байдаг. МүнхэҺарьдагай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэл улам сэсэглэн һалбаржа, ялас гэмэ зохёолнуудтай уран зохёолшодоороо хэзээдэ мүнхэдөө оршохонь болтогой!

Елена ЦЫБИКЖАПОВА, Мүнхэ-Һарьдагай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэлэй ударидагша