Ялас гэмэ, хурса бэлиг талаантай

    “Ойхон баабайһаа онгор галзууд угтайб, Бархан баабайгаараа барга буряадби.  1945 оной  октябриин 5-да түрэхэдэмни, Гулгенов Цыденжаб хүйһыем хүндэжэ абаа бэлэй. 90 наһатай абга эгэшэмнай Яруунада ажаһууна. Жэлэй хоёр дахин хүйһөөрөө холбоото Угнаасаа ошожо байдагби, буряад хэлэнэй Һама багшаяа, үетэн нүхэдөө мартадаггүйб, элдин дэлхэй дээрэ нангин үүргэ дүүргэһэн эхэ эсэгэеэ дурсан ябадагби. Үнэхөөрөөшье эхэ  эсэгэһээмнай үлүү зон үгыл даа. Мэдээшьегүй байтараа 77 хүрэшөөд, 55 жэл соо түрэл театртаа хүдэлжэ байһанаа һанахадамни, зүрхэмни доһолно. Дүрбэ хүрөөдүйдэмни хамтаран нэгэдэһэн эжы абамнай үнэхөөрөө һайханаар үргөө, һургаа...”, - гэжэ зүрхэ сэдьхэлэйнгээ хүбшэргэйе дайран, уг удхатайгаар зүжэгшэн хөөрэбэ. Арадай артистын гүйсэдхэһэн Баргажан тухай гоё дуун, Даша-Дабаа Мункуевай “Эхэ тухай домог” (...эжымниш даа – алтамниш даа” гэһэн  уянгата үгэнүүдтэй) ехэтэ һайшаагдаба.

     Һургуулида һураха үе дурдахадаа, бэрхэ багшанарай нэгэн болохо СССР-эй арадай багша М.Ч.Гармаевае, дууша сэдьхэлтэй байһан түрэһэн эжы Будиин Хандые, мүн баһал дуулаха  дуратай хоёрдохи эжыгээ энэ үдэшэ Михаил Елбонов һанан дурсаа. 4-дэхи класста һуража байһан, һүүлдэ бэлигтэй дуушан болоһон Софья Данзанэ дүүтэеэ танилсаһан тухайгаа мүн лэ хөөрэбэ. Россиин габьяата артистка Софья Данзанэтэеэ «Хаанахинайл ааб» гэһэн мэдээжэ дуугаа бэлэглээ.

          Замаймнай харгые залаһан хото

-Алдар суута Ленинградта (искусство, литературын бэлигтэйшүүлэй, кино буулгагшадай, театрай артистнуудай алтан үлгы гүүлүүлдэг) һурахынгаа урда тээ түрэл Буряад театрайнгаа анхан табиһан “Будамшуу”, “Зүрхэнэй шарха”, “Хабарай дуун”, бусад зүжэг хаража, тэндэ наадаһан суута Содном Будожапов, Зинаида Базарова (манай артист Зоригто Ринчиновэймнай эжы) гэгшэдэй ялас гэмэ наадаар омогорхожо, арадтаа алдартай дуушад болохо Буда-Ханда Дашиевае, Бадма Балдаковые, Чимита Шанюшкинае, Клавдия Шулуновае бахархан шагнажа урмашан, урагшаа дабшаалби даа. Ленинградта (ЛГИТМИК) һураха 2-3  хүбүүд хэрэгтэй гэжэ Алексей Раднаев нүхэр хүбүүнһээ дуулаад (“хүн хэлэбэ, хүхы донгодобо” гэһэндэл), 1964 ондо 15 хүн ороһон байгаа, үшөө 3 хүн абтаа һэн. Тиигэжэ  артистын хүнгэн бэшэ ажал шэлээ һэмди“, - гэжэ шогтой хүхюугээр Михаил Гомбоевич хөөрэбэ. Ара таладахи экран дээрэ харуулагдаһан һуралсалайнь, зохёохы ажалайнь гэрэл зурагууд тэрэнэй намтарые гэршэлбэ. Тэндэ суг һураһан, мүнөө Россиин мэдээжэ артистнууд болоһон Дарима Сангажапова, Чингис Гуруев, Людмила Дугарова гэгшэд тэрэ үеын “Моховая” (үйлсынь нэрэ) гэһэн зохид дуугаараа дэмжэбэ.

   Театрай энэ уулзалгые шадамар бэрхээр бэлигтэй артистка Надежда Мунконова хүтэлөө. Арадай артистын арба гаран асуудалда харюусаха зуурандань Буряад Уласаа үргэһэн поэдүүд, уран зохёолшод тэрэнэй   зүрхэ сэдьхэлдэ тон дүтэ репертуарыень, рольнуудыень шэмэглэдэг байгаа гэжэ ойлгобобди. Илангаяа ехэ нүхэсэдэг Николай Дамдиновай, тиихэдэ Солбон Ангабаевай, Цырен-Дулма Дондоковагай, Цырендулма Дондогойн, Хоца Намсараевай, Даши-Рабдан Батожабайн, бусад уран бэлигтэнэй номуудта дуратай байһанаа зүжэгшэн мэдүүлбэ. Илангаяа һанал бодолоороо дүтэ, олон жэлдэ Уран зохёолой холбоониие ударидаһан Николай Дамдиновай “Ажабайдалай һургаалнуудтай” эндэ сугларагшадые танилсуулһан байна. «Театрай хүгжэлтэдэ өөрынгөө хубита оруулһан Николай Гармаевич “Доржи Банзаров”, “Декабристын бэһэлиг”, “Гэсэр хаан” гэһэн пьесэнүүдые бэшээ, тэндэнь би өөрөө хабаадааб, театртаа 5 хаанай роль наадаһан байнаб...”, -  гэжэ удхалан тэмдэглэһэн Михаил Гомбоевич олондо һайшаагдадаг дуунуудаа (Баир Хамаевай “Наһанайм зүргэ-ганса харгы”, Россиин арадай артистка Лариса Егороватай хамта Владлен Пантаевай “Бадмахан сэсэг ягаараад...” гэһэн, түрэһэн нютаг,  эжы аба тухай мэдээжэ дуу) бэлэг болгон бариба. Ашатаяа хамта суута “Будамшуугайнгаа” дуу гоёор дуулалдаба.

     “Газар, уһан дээрэхи ганса театр”

Буряад театр тухай иигэжэ  хэлэдэг байһан суута захирал Цырен Балбаровайнгаа (театрайнгаа шэнэ байшан бодхооһон) үгэнүүдые арадай артист һануулаа. Буряад Уласайнгаа Гүрэнэй шангай гурба дахин лауреат болоходоо, “Будамшуу”, “Ревизор”, “Чингис хаан”  зүжэгүүдтэ гол рольнуудые гүйсэдхэһэн, бэрхэ режиссёрнуудтай хүдэлһэн тухайгаа онсолон тэмдэглээ. Бэрхэ зүжэгшэн, театрай  захирал ябаһан, артистнуудтаа гэр байрануудые олгоһон Майдари Жапхандаевайнгаа горитой ажал тухайнь хөөрэбэ, бэрхэ режиссёрнууд байһан Цыденжап Цыренжапов, Владимир Кондратьев тухай дурсаба.

    Дууша сэдьхэлтэй, һайхан  хоолойтой М.Г.Елбоновой гүйсэдхэһэн дуунууд дискнүүд соо бэшэгдэнхэй. Шоглохо, хүнүүдые хүхеэжэ шадаха абари зантай арадай артист ханадахи экран дээрэ залуу ябаһан гэрэл зурагаа харан: “Эх даа, ямар һайхан хүбүүн ябаабиб даа”, - гэжэ байжа харагшадаа хүхеэнэ.

   - Гэбэшье зохёохы замыень гэрэлтүүлһэн түрэл театртаа хүдэлхэдөө, олон һара соо (7-8 һара) гастрольдо ябажа, Ага, Эрхүү, Шэтээр, Монголоор ябажа, заримандаа хүйтэн клубуудташье хонохош, нилээд тэсэдэг һэмди, үшөөл залуу ябаалди даа. “Тайшаагай ташуурта” хүндэ хүшэр роль гүйсэдхөөб, заримандаа 6-7 хуудаһа ролиин үгэнүүдые сээжэлдэдэг һэмди, үнэхөөрөө залуу ябагдаал даа. Жэшээнь, “Учитель танцев» гэһэн зүжэгтэ уласай арадай артистка Сэсэг Шараповатай хамта олон хатар хатарагша бэлэйбди, - гэжэ тэрэ хөөрэбэ.

Харагшадые дуу, шүлэгүүдээрээ жаргуулһан,  Михаил Гомбоевичой наадаһан “Отхончик”, бусад  фильмүүд зохёохы ажалыень   шэмэглэнэ.

    Уласхоорондын удхатай болоһон “Будамшуугайнгаа” конкурс 18 дахин үнгэргэһэн Россиин арадай артистын һургаһан, Гран-при шанда хүртэһэн дүрбэн залуушуул түрэл театртань амжалтатай ажаллана. Золтой суута зүжэгшэн хори гаран жэлдэ БГУ-гай бэрхэ багша Галина Дамбаевнатаяа ан-бун, аза жаргалтай ажаһууна. “Гурбан басагатайб, нэгэ хүбүүтэйб, арбан ашатайб, 2 гушатайб”, - гэжэ онсолон тэмдэглэһэн урма зоригтой, хүхюун дорюун уран бэлигтэн түрүүн уйдхартайхан дуу – үбгэрһэн наһан тухай дуу гүйсэдхэһэнэй удаа “үгы даа” гэмсээрээ, “Би зандааб” гэһэн дуугаараа ажабайдалай арюун сэсэгүүдые зүрхэ сэдьхэлдэмнай “ургуулба”, нара, толо сасаруулба.

   “Саг сагтаа, сахилза хүхэдөө” гэжэ һануулан, шэнэ шэглэлтэйгээр хүдэлжэ байһан артистнуудтаа, зохёохы ажалтай зондоо амжалта, дайн дажаргүй, сэлмэг тэнгэри доро ажаһуухыень харагшадтаа Михаил Гомбоевич хүсөө. “Баян талын аялгаар” ходол зэдэлжэ байдаг “Наһанай ошолго” (хүгж.В.Пантаевай, үг.Ц-Д.Хамаевай) мэдээжэ дууниинь зүрхэ сэдьхэлдэмнай  хадуугданхай:

...Хададаа ногоониинь

Хагдаран хагдараа.

Инагай дураниинь

Элирэн элирээ...

    Түрэл Буряадаа, түшэг болохо театраа аяар холын Англида, Францида, Монголдо, бусад хото, хизаарнуудта түлөөлһэн алдар суута артистдаа гэр бүлэдэнь, үхибүүдтэнь, аша гушанартань үреэлэй дээжэ хүргэнэбди, түрэл театрайнь байгуулагдаһаар 90 жэлэйнь ехэ ойгоор амаршалнабди:

Зохёохы ажалаа

Зондоо зорюулжа,

Наранай толо хаража,

Наһанай үндэрые дабажа,

Эхэ дэлхэйнгээ үргэмжөөр

Элүүр энхэ, эбтэй эетэй,

Алтан дэлхэйн хүрьһэ гэшхэжэ,

Амгалан тэнюун, зол жаргалтай

Ажаһуухатнай, ажаллахатнай болтогой!

 

Бэлигма ОРБОДОЕВА