ҮХЭР ҮДХЭХЭ ХЭРЭГЭЭР

Буряад үүлтэрэй үхэр үдхэжэ байһан малшадай тоосоото суглаан ноябриин 13-да Ивалгын дасанда үнгэрөө.

Бандида хамба лама Дамба Аюшеевэй гэртэ үхэршэд, фермернүүд, зоотехнигүүд болон найман аймагай засаг дарганар хүрэжэ ерээ. Буряад үүлтэрэй үхэрэй түлөө харюусалгатай хүнүүд булта нэгэ газар сугларба.

Мүнөө дээрээ буряад үүлтэрэй 350 үхэр ниигэмэй һүрэгүүдтэ тоологдоно: Захааминай Мэлэ нютагта – 44, Яруунын Иисингэ, Догнодо – 43, Баунтын Монгойдо – 42, Загарайн Хара-Шэбэртэ – 45, Түнхэнэй Мондо – 43, Ахын Саяанда – 45, Баргажанай Баянголдо – 44, Хурамхаанай Аргатада – 44 толгой.

Энэ жэл бүхы дээрээ эдэ нютагуудһаа 90 гаран тугал абтаа.

Үхэршэд тоособо

– Буряад үхэр абаад хаража байнабди. Нёдондо жэл иимэ малтай болоо һэмди. Буряад үхэрнай адуун шэнги гэхэдэ болохо, өөһэдөө бэлшээд байдаг. Мүнөө жэл 14 тугал абаабди. Хамта дээрээ 57 толгой үхэртэйбди. Үбэлынь эдэмнай ото бэлшээ. Үбһэ үгэнгүй үбэлжөөбди гэхэдэ болохо. Энэ малайнгаа олон болотор бидэ өөһэдөө үдхэхэбди. Тиигээд арад зондоо тараажа эхилхэ ёһотойбди,– гэжэ Загарайн аймагай Хара-Шэбэр нютагай үхэршэн Цыден Цунгуев хөөрэнэ.

Хурамхаанай аймагай Аргата нютагай малшан Ардан Ринчинов тоосоо барихадаа, иигэжэ хэлэбэ: “Харасайн хажуудахи гүүртэдэ бидэ гэр бүлөөрөө байнабди. Бэлшээри ехэтэй, уһа голтой, хужартай газар­тайбди. Энэ мал шэрхи, хүниие бэе­дээ дүтэлүүлхэ дурагүй. Ажаллахада амар. Үбэлэй хүйтэндэ дулаан дал хорёодо ороогүй ондо ороо. 41 тол­гой үхэртэ хоёр аарба һолоомо, гур­бан аарба үбһэ бэлдэһэн байгааб. Энэ тэжээлээрээл үбэлжөө. Сасуул­бал, бидэ өөһэдынгөө улаан малаан казах үүлтэрэй 60 үхэртэ 50 аарба үбһэ эдюулээбди. Буряад үхэрнай адуун шэнги байнал даа. Тугалаа һайн абана. Энэ жэл 12 үнеэн тугал­лаа: 6 эрэ, 6 эмэ тугал гараа.

“Яруунада буряад үхэрнүүд Иисэн­гэ, Догно нютагуудта байна. Энэ зун эдэ мал Түрхэл гэжэ газарта зуһаба. Буряад үхэр бэеэрээ заахан бай­гаашье һаа, шэрхил амитан байна. Үбшэндэ бэлээр хүрэхэгүй, шииг ной­тон газарта һалаа туруунь үбдэнэгүй. Тугалынь түргэн тэнжэнэ. Эхын умайһаа гарамсаараа, хүл дээрээ бодоно, хүхөө хүхөөд лэ, эхэеэ дахаад ябашана”, – гэжэ үхэршэн Гарма Цы­биков үсөөхэн үгөөр тайлбарилба.

 Суглаанай үрэ дүн

Найман тээшээ тараагдаһан мал шэнэ газарта дадаба. Ондо һайн орожо, үнеэдынь түл үгэбэ. Жэл соо һайн харууһан доро байба гээшэ. Саашадаа юун хэгдэхэб гэжэ суглаан дээрэ тодорхойлогдоо. Нэн түрүүн малайнгаа шуһа ойртуулхагүйн тула бухатай болохо тухай малшад хөөрэлдэбэ. Эдэ бүхы 350 толгой мал булта өөрын паспорттай юм, тэндэнь мал бүхэнэй ДНК-код бэшээтэй. Тэрэ кодой ёһоор лэ буханууд андалдаанда орожо байха.

– Тиихэдэ бидэ өөһэдын зоотехнигтэй болохо ёһотойбди. Тэрэ мэргэжэлтэн бүхы гүүртэнүүдээр ябажа, өөрынгөө нарин ажал хэжэ байха ёһотой. Сэбэр үүлтэрэй 1000 эхэ үнеэдтэй болоо гээшэ һаамнай, малай шуһан ойртохо, мал муудаха гэжэ айха хэрэггүй болохо. ДНК-шэнжэлгэнүүдые ходо хэжэ байха хэрэгтэй, – гэжэ Зэдын аймагай фермер, мэргэжэлээрээ зоотехник, буряад үүлтэрэй мал үсхэбэрилэгшэ Анатолий Ощепков һанамжа оруулна һэн.

Энэ тоосоото суглаанай һайниинь юун байгааб гэхэдэ, малшад бэе бэетэеэ танилсажа, харилсаа холбоотой боложо, бэе бэеһээ юумэ һураха, мэдэхэ аргатай болобо гээшэ. Тиихэдэ хамба ламаһаа, зоотехнигүүд болон ветеринарнуудһаа сэнтэй зүбшэл заабари абаба. Үшөө өөһэдынгөө дурадхал оруулаа. Ерэхэ жэлэй ажалай түсэб табигдаа. Һанаа нэгэтэн үгөө ойлголсожо тараһаниинь ехэ һайшаалтай байна. Эндэ сугларагшад буряад арадайнгаа урда ехэ харюусалга даажа байһанаа мэдэрбэ. Гол шухалань гэхэдэ, “Буряад үхэр” гэһэн программа яһала амжалтатай бэелүүлэгдэжэ эхилбэ гэжэ ойлгохоор байба.