Түүхэ домогто һайндэр

Хабарай ба ажалай hайндэр бүхы дэлхэй­гээр олоной хабаатай баяр ёhололто жагсаалнуудаар тэмдэглэгдэдэг. Дэлхэйн 142 гүрэнүүд­тэ тэмдэглэгдэдэг ёhото үльгэр домогто hай­ндэр элдэб янзаар нэрлэгдэдэг заншалтай: Япондо – «Ажалда баярые хүргэлгын үдэр», Ав­стралида – «Ажалай найман сагай үдэр», Хитад­та ба Шри-Ланкада – «Ажалай үдэр»...

Майн 1-эй hайндэр хэдэн мянгаад жэлэй саада тээ үльгэр домогто Римэй империдэ мүндэлhэн түүхэ­тэй. Газар хүрьhэнэй үрэжэлэй ба баян ургасын Майя гэhэн бурха­най нэрээр нэрлэгдэhэн май hарын түрүүшын үдэртэ тус бурханиие та­хидаг заншалтай байhан. Тиигэжэ ургаса тарилгын үедэ Майя бурханда мүргэжэ, аршалалта гуйдаг hэн ха.

Харин Канадын ба Америкын ин­дейцүүд майн 1-дэ Зумбараанай үдэр тэмдэглэдэг урдын гуримаа жэншэд­гүй сахидаг.

Европын зарим гүрэнүүдтэ майн 1-дэ Инаг дуранай үдэр тэмдэглэгдэдэг. Урдын заншалаар, залуу хүбүүн дурлаhан басаганайнгаа гэрэй урда ямар нэгэн гоёхон модо таридаг. Хэрбэеэ басаган ба тэрэнэй гэртэхиниинь тэрэ хүбүүндэ дура­тайгаар хандадаг hаа, бэлэг барюул­даг гуримтай. Харин дурагүй боло­бол, ямаршье бэлэг үгтэхэгүй, харюу дуулдахагүй.

Германида үндэр жэгдэ басага­дуудта дуратай хүбүүнэйнгээ гэрэй хажууда модо тариха эрхэ үгтэдэг юм. Yшөө дунда зуунуудhаа эхилжэ, зүрхэтэй басагад хүрзэ hургааг хоё­рые абаад, гэрэйнь газаа газар мал­тажа, хүбүүндэ инаг дураяа дурадха­даг байhан. Ёhото дунда зуунуудай эмансипаци!

Саашадаа тус заншалынь Евро­пын гүрэнүүдээр таража дэлгэрээд, арадай hайндэрөөр тэмдэглэгдэдэг болоhон гэдэг.

Буһалгаанһаа эхитэй

1886 оной майн 1-дэ Америкын Чикаго хотын ажалшад хүдэлмэриин 15 часые 8 час болгохо эрилтэтэй буhалгаа эмхидхэhэн түүхэтэй. Эсэргүүсэгшэдые даралгын тэмсэлэй үедэ зургаан хүн наhа бараhан гэдэг.

Саашадаа 1889 ондо Париж хо­тын Интернационал II конгресс жэл бүхэндэ майн 1-эй үдэр Чикаго хо­тодо буhалгаанай үедэ алуулhан хүнүүдэй Дурасхаалта үдэр болгохо тухай дурадхал оруулhан. Тиихэдээ тус үдэр Бүхэдэлхэйн ажалшан ара­дай хамтаран нэгэдэлгын үдэр гээд соносхогдожо, олоной хабаатай жаг­саалаар тэмдэглэгдэхэ тухай дурад­хагдаhан гэдэг.

Франциин конгрессэй шиид­хэбэри олоной дэмжэлтэдэ хүртэжэ, удаадахи 1890 оной майн 1-эй үдэр Америкын, Германиин, Франциин, Бельгиин, Даниин, Испаниин, Рос- сиин, Польшын болон үшөө нэгэ хэды гүрэнүүдэй ажалшан арадууд hайндэртэ жагсаалда гаража тэмдэ­глэhэн түүхэтэй.

Тэрэ үдэр Варшава хотодо 10 мян­ган зоной хабаатай ехэ буhалгаан бо­лоhон гэдэг. Тэдэнэр ажалай үдэрые богони болгожо, салингуудые нэмэ­хэ тухай эрилтэнүүдые табиhан бай­гаа. Олон арбаад фабрика, заводууд тогтожо, засаг түрэдэ ехэхэн гарза га­салан үзүүлэгдээ hэн ха.

Пётр хаан асарһан

Россида майн 1-эй үдэр Пётр I хаанай үедэ «Хабарые угталгын үдэр» гээд тэмдэглэгдэжэ эхилээд, арадай эгээл дуратай hайндэрнүүдэй нэгэ­ниинь болоhон түүхэтэй. Илангаяа томо хотонуудай ажаhуугшад ду­ратайгаар тэмдэглэдэг байгаа: хүй­тэнэй саг үнгэржэ, байгаали нойр- hоо hэрижэ, зунай сэнгэлиг саг дүтэлөө ха юм.

Энээн тушаа С.Жихарев гэжэ уран зохёолшон 1805 ондо иигэжэ бэ­шэhэн байна:

- Ямар олон зон сугларжа, сэнгэн жарганаб даа! Хаа-хаанагүй шаг шуу­яан, түрисэлдөөн, дуу хүгжэм зэдэл­нэ, хатар наадан болоно. Һайндэрэй талмайда табигдаhан Турциин ба Хитадай олон, баян майханууд соо үзэсхэлэнтэ hайхан дуу хүгжэмэй ор­кестрнүүд наадажа, айхабтар амта­тай гоё эдеэ хоолтой шэрээнүүд зог­соно.

1872 оной Москва хотын аяншал­гын замай ном соо: «Майн 1-эй hайндэртэ хэмжээндэ хотын бүхы шахуу ажаhуугшад сугларжа хабаададаг», - гэжэ бэшэгдэнхэй.

Тиигээд XIX зуунай эсэстэ хубис­халта хүдэлөөнүүдэй эхилхэдэ, ажал­шан арадай буhалгаата жагсаал­нуудые эмхидхэхэдэ, майн 1-эй үдэр эгээл тааруу байhан гэдэг. Саашадаа тус hайндэр политическэ шэнжэтэй боложо хубилhан.

Ородой урдын заншалаар, майн 1-дэ (хуушан литээр апрелиин 18- да) Огородой Кузьмагай үдэр гээд тэмдэглэгдэдэг байhан заншалтай. Тэрэнэй хэмжээндэ hайндэртэ баяр ёhололнууд үнгэргэгдэдэггүй, ха­рин огородой ургамалнуудые тари­даг гурим сахигдадаг hэн ха. Урда­хи hүнинь ород эхэнэрнүүд тариха үрэнүүдээ хүндэ харуулангүй нюу­саар худагай гү, али булагай уhан соо табижа дэбтээдэг hэн ха. Урид уhа руу мүнгэн хашарhа үргэжэ, эзэдhээнь баян ургаса үршөөхыень гуйдаг байгаа.

Интернационалай үдэр

1890 оной майн 1-дэ мүн лэ Рос­сида ажалшадай жагсаалта ёhолол­нууд түрүүшынхиеэ нюусаар үнгэр­гэгдэhэн.

1917 оной Октябриин хубисха­лай hүүлээр тус хабарай hайндэр СССР гүрэнэй гол hайндэрнүүдэй зэргэдэ тэмдэглэгдэдэг болоhон түүхэтэй. 1918–1972 онуудта майн 1-эй үдэр «Интернационалай үдэр» гээд нэрлэгдэдэг байhан. Саашадаа 1972–1990 онуудта «Уласхоорондын ажалшан арадай нэгэдэлэй hайн­дэр» гээд тэмдэглэгдэдэг байгаа. Тэрэнэй хэмжээндэ бүхы гүрэн до­торнай ажалшан арадай ба сэрэгэй hүр жабхаланта гоё жагсаалнууд, концерт-нааданууд үнгэргэгдэдэг, улад түмэн сэнгэн жаргадаг байhан заншалтай.

1990 ондо, СССР-эй hалажа уна­хаhаа халта урид, манай гүрэндэ hүүл­шынхиеэ зорюулагдаhан жагсаал- та хүдэлөөнүүд үнгэргэгдэhэн бай­на. Москва хотын жагсаал гүрэнэй правительствын урдаhаа эсэргүүсэ­hэн шэнжэтэй байжа, Улаан талмайн Мавзолейн дэргэдэ зогсоhон тэрэ үеын гүрэнэй Толгойлогшо М.С.Гор­бачёв гаража ошохо баатай болоhон гэжэ мэдээжэ.

1992 ондо Майн 1-эй үдэр «Хаба­рай ба ажалай hайндэр» гээд нэр­лэгдэдэг болоhон.

Даздраперма

Майн 1-эй hайндэрэй «Да здрав­ствует Первое мая!» - гээд, ородоор үгүүлэгдэдэг гол уряалыень хаа-хаа- нагүй томо үзэгүүдээр бэшэгдэдэг ба жагсаалнуудай үедэ баярай ор­шондо зэдэлдэг байhан гэжэ мэ­дээжэ. Тэрэ ушараар зарим хүнүүд hая түрэн мүндэлhэн басагадтаа «Даздраперма» гэhэн нэрэ үгэдэг болоhон байгаа. Тэрэнь «Да здрав­ствует Первое мая!» гэhэн уряалые богони болгоhон үгэ юм. Yе сагайн­гаа эгээл моодно түрүү нэрэнүүдэй нэгэн байгаа хаш даа.

Тэрэ үедэ элдэб жэгтэй, hонин уд­хатай шэнэ нэрэнүүд бии болоhон гэжэ эли. Жэшээнь, ород хэлэн дээрэ тайлбаритайгаар үгэбэл, иимэ: Ар­виль - армия В.И.Ленина, Велиор – Великая Октябрьская револю­ция, Вилюр — Владимир Ильич лю­бит Родину, Виль — В. И. Ленин г.м. хүнэй нэрэнүүдэй үргэн ута список гайхуулдаг.

Майн 1 мандаха болтогой!

Майн 1-эй урдын домогто ба hа­яын үе сагай, байгаалиин ба засаг түрын олон талануудтай hайндэртэ бүхы хүнүүд дуратай. Энэ үдэр наhа­жаал зон социалис үеын үзэсхэлэнтэ гоё жагсаалнуудые дурсан hанажа гунигладаг, харин залуушуул үетэн нүхэдтэеэ хамта байгаалиин энгэртэ сэнгэн амарха арга боломжодо ба­ярладаг.

Һара наранай, сэсэгүүдэй, шу­буудай ба ажалшан арадай hайндэр мандаха болтогой!