Һү, сай, сэржэм үргэхэ ёһo

- Мунко-Жаргал лама, hү, сэр­жэмээ яагаад, ямар зуг руу үргэхэ ёһотойб?

- Сэржэм гээшэмнай янза бүриин байдаг юм. Һүн, һүтэй сай, хара сай, архи. Сэржэм үргэхэдөө, һүеэ тон түрүүн зүүн зүгтэ үргэхэ ёһотой. Һүүлээрнь һүтэй сайгаа урда зүгтэ, хара сай баруун зүгтэ, тиин архиин сэржэм хойто зүгтэ үргэхэ болоно. Тиихэдэ сахюусан бүхэн өөрынгөө сэржэмтэй байдаг, дасан субарга, мунхан бодхоогдоходоо, баһал өөр өөрынгөө зүгтэ байгуулагдадаг гээ­шэ. Тиимэһээ өөр өөрынь зүгтэ сэр­жэм үргэхэ шухала юм. Тэрэнэй хажу­угаар ганса сахюусадай бэшэ, харин Ногоон, Сагаан Дара Эхын сэржэмүүд байха. Сагаан Дара Эхын сэржэм ута наһатай байхын тула үргэнэбди. Ногоон Дара Эхын сэржэм - үри хүүгэдтэй болохын түлөө, Намсарай сахюусанай сэржэм - баян бардам болохын тула.

- Нэн түрүүн юундэ һү үргэнэбибди?

- Һүн гээшэ бүхы буряадаймнай шухала сагаан эдеэн ха юм. Һүнһөө урдаа хараха эдеэмнай - зөөхэй, тоһон, шара тоһон, ээзгэй, айраг, аар­сан г.м. - буйлуулагдажа тарана. Мүн шара тоһоор зулаяа бадараанабди.

- «Сэржэм» гэжэ үгэ ямар удхатай болоноб?

- «Сэржэм» гэжэ үгэ түбэд хэлэнһээ ород хэлэндэ оршуулхада, «препод­носим золотой нектар, напиток», бу­ряадаар «алтан унда үргэхэ» гэһэн удхатай болоно. «Сэр» гэхэдээ, «золо­той», мүн «жэм» гээшэмнай «үргэхэ, үргэл» юм. Энэ сэржэмнай, «алтан ундамнай» алтан зүүдхэлнүүдһээ, бэһэлигүүдһээ үшөө сэнтэй, үнэтэй ха юм даа. Сэржэм гээшэмнай далла­гатай байдаг, теэд заримдаа сэржэм уншаха, үргүүлхэдээ, заабол далга уншаха гэжэ байхагүй. Жэшээнь: дай­саниие даралгын сэржэм байха, мүн тэрээндэ далга байхагүй. Нүхэртэй, үри хүүгэдтэй болохын тула сэржэм үргүүлхэдээ, заабол даллага үргэхэ ёһотой юм.

- Сэржэм үргэхэдэ, ямар юумэндэ тyhaтaй байхаб?

- Олонхи һүзэгшэд сэржэмээ үргэхэдөө: «Тойроод байһан арад зон мүнөө байһан ажабайдалдаа һайн түбхинэжэ, хэжэ байһан ажал хэрэг­тээ урагшатай байг лэ!» - гэжэ хүсэдэг юм. Теэд ямаршье хүнэй һанаһан хүсэлынь һүзэглөөд, оролдоод байха­дань, заабол бүтэдэг ха юм. Тиимэһээ сахюусадтаа бүгэдэ зоной, түрэл түрхэмэй амгалан байдалай түлөө, үбшэн зоболондо дайрагдангүй, хэлэ аманһаа бэеэ арюудхахын түлөө г.м. хүсэлнүүдые һанан, тэрээндээ эти­гэн, бурхан багшадаа сэржэмээ ба­рихада, муу байхагүй бшуу.

Мүн бурхадтаа ганса сэржэм үргэхэ, «алтан ундаар» хүндэлхэ бэшэ, харин сагаан эдеэн табаг түхеэрдэг заншалтайбди. Тиигэжэ «Шэбдэг» гэжэ уншалга түхеэрэгдэдэг юм. Ун­шалга хэжэ байхадаа, хэншүү табяад, тиишэнь сагаан эдеэгээ, саахар боо­хор, хилээмэ хоолоо хайлуулнабди, тиин сахюусаднай үнэрһөөнь ам­сажа, сэржэмээр ундална. Тэрэнэй хажуугаар санзай ууюулнабди. Тэрэ­ниие ууюулхада, идам, сахюусад, тэн­гэри, хада yyлын, нютаг газарай эзэд үнэртэнь баярлажа хүндэлэгдэнэ. Тиимэһээ энэ мэтые мэдэжэ, ойлго­жо, ургажа байһан залуу үетэн хаду­уха ушартай болоно.

ДАЛЛАГА АБАХА ТУХАЙ

Урдын сагһаа монгол угсаатан «Даллага абалга» гэһэн бүтээлээр буян хэшэг дуудадаг заншалтай. Тии­хэдээ элдэб эдеэнэй зүйлнүүд гоёор шэмэглэгдэжэ, бурханай урда табиг­дадаг. Ном уншаһанай һүүлдэ тэрэ юрын эдеэн бэшэ, харин аршаан адис болодог. Бурхад сахюусадта, орон дэл­хэйн эзэдтэ хандажа, амгалан һайн, хэшэгтэй дэмбэрэлтэй, үлзы хотог ор­шожо, үнэр олон боложо һуухын түлөө ном уншуулхые «даллага абалга» гэ­дэг. Жэшээнь, «Дара Эхын даллага», «Намсарайн даллага» г.м. абахадаа, ламые залажа уншуулха ёһотой юм. Ехэ баянаар бообо, саахар, мяханай зүйл гэхэ мэтые хэрэглэжэ түхеэрдэг. «Намдаг даллага» сагаан эдеэгээр тахидаг. «Далхаа» - табагаар дүүрэн элдэб эдеэтэй, мяхатай ехэ баян дал­лага. «Гуйвиилһаа» - сагаан эдеэ ехээр дэлгэрүүлжэ тахидаг. «Алтан Гэрэл» - баян дэлгэр даллага, эндэ сагаан эде­эн хэрэглэгдэдэг.

Даллага абаһанай удаа үхибүүдые баярлуулхань шухала, тиимэһээ ур­дань тэдэниие шэхэр, бообо болон элдэб амтатай эдеэгээр садатар хүндэлдэг байһан. Удаань садаһан хүүгэд хүхин энеэлдэн, даллагын на­ада хэдэг гуримтай һэн.

Урдань хадамда гараһан баса­гандаа энжыень үгэхэдөө, мүн лэ даллагын үргэл мүргэлэй ёһолол хэжэ, хүбүүнэй бүлын һахюуһанда мүргэдэг байһан. Хорёо сооһоо ма­лай гаргагдахада, хүбүүнэй түрэлэй нэгэ хүн мори унажа, баруун гартаа даллагын һомо һурша болон һүтэй бишыхан хүнэг баряад, энжэ ма­лые гурба дахин нара зүб тойродог байһан. Тиихэдээ хүбүүнэй гэрэй хэшэг дэмбэрэлые дайгануулхагүй гэһэн удхатай.

Даллага абаха үедэ хэшэг дууда­хые хурылха гэдэг. Нютаг нютагууд­та ондоогоор үгүүлэгдэдэг: Аа-хуры! Хурай! Аа-хурай! Аахарай! Аахрай! г.м. Уншалга хэһэн лама даллагын һомоной гэхэ гү, али түмэр гү, зэд зэбэтэй годли - һуршынгаа үзүүрые хүдэлгэжэ, гурба дахин нара зүб эрьюулээд: «Аахарай! Аахарай!» - гэ­хэдэнь, тэндэ байһан зон бариһан табагуудаараа нара зүб даллан, баһа «Аахарай!» гэлдэдэг. Тиихэдээ хүн бүхэн өөрынгөө хүсэһэн юумэ зүрхэ сэдьхэлээрээ һанан дуудадаг.

Жэшээнь, һайн һамга абахые хүсэһэн залуу хүндэ туһалхын тула ур­данай ламанарай даллагын дэбтэртэ иимэ дуудалга бэшээтэй байһан: «Ар­бан долоон наһатай, аргагүй һайхан зүһэтэй, томо ехэ хүхэтэй, тантагар зузаан уусатай, улаахан гоё хасар­тай, ута бүдүүн гэзэгэтэй, һанаа сэдь­хэл һайхантай, буян хэшэг түгэлдэр һамга намда үтэр түргэн үгыт! Аах­рай! Аахрай! Аахрай!».