Багшанарта – онсо анхарал

Улаан-Үдэ хотын багшана­рай уулзалга аяар гурбан үдэрэй туршада эмхидхэг­дээ. Августын 24-25-да аймагуудай түлөөлэгшэдтэй хэдэн хэмжээ ябуул­га болоһон байна.

- Буряад Уласаймнай бүхы һургуулинуудта 150 мянга гаран үхибүүд сентябриин 1-дэ ошохонь. Тэдэнэй 14 мянганиинь эдир бага хүбүүд, басагад анха түрүүшынхиеэ һургуулиин богоһо алхажа орохоёо бэлдэжэ байнхай. Эгээл эдэ ургажа ябаа эрхэтэдые бэрхэ хүнүүд бол­гожо гаргахын түлөө һуралсалай, хүмүүжүүлгын талаар онсо оршон байдал зохёогдоно. Һургуулинуудые, хүүгэдэй сэсэрлигүүдые баринаб­ди. Тэндэ багша маанадай ерээдүйе шиидхэхэ халааниие һургана, хүмүүжүүлнэ ха юм. Энэ ажал хэрэг­тэ бүхыгөөрөө бэеэ сүм зорюулжа, хүдэлжэ байһан таанартаа доро до­хиё, - гэжэ Буряад Уласай Толгойлог­шо Алексей Цыденов амаршалгын үгэнүүд соогоо тэмдэглээ.

ҮЕ ЗАЛГАН, ҮХИБҮҮДЭЭР ХҮДЭЛНЭ

2023 он Ород гүрэн дотор Баг­шын болон залан хүтэлэгшын жэл гээд тогтоогдоо. Энээнтэй дашарам­дуулан, уласай августовско конфе­ренциин үедэ хэдэн үе багшанарта зорюулагдаһан үзэсхэлэн дэлгэгдээ. Буряадай Оперо болон баледэй те­атрай дэргэдэ тэдээнтэй хүн бүхэн танилсаха аргатай байгаа. Энэ та­лаар аймаг бүхэнэй түлөөлэгшэдэй һонирхолтой тусхай мэдээсэл үгтөө.

Буряад Уласай Болбосоролой бо­лон эрдэм ухаанай яаманай сайд Ва­лерий Поздняковой тэмдэглэһээр, уг залган, багшын ажал үри хүүгэдтээ дамжуулһан зон һуралсалаймнай һалбариин ёһотой омогорхол боло­но.

Хурамхаанай аймагай түйсэ угта 80 багшанар тоологдоно, 13 эрдэ­мэй дид-доктор, 4 эрдэмэй доктор тэндэһээ урган гараа.

Загарайн аймагай Шульгинта­най угай багшанарай ажалай стаж 639 жэл болонхой. 4 үеын 23 багша гээд тоологдоно. Угай эхи табигша Алексей Григорьевич Шульгин 45 жэлдэ багшын ажал хэжэ, наһанай амаралтада гараһан намтартай. Наһанайнь нүхэр Евдокия Иванов­на 7 класс дүүргэжэ, нютагайнгаа аха захатанда эрдэм ном заажа эхилһэн юм. «Һурагшадайнь» тоодо колхо­зой түрүүлэгшэ байһан юм. Мүнөө үедэ энэ угые хэдэн залуушуул үргэлжэлүүлнэ. Екатерина Алексеев­на Брындина оройдоол 2-дохи жэлээ эхин классай багшаар хүдэлжэ яба­на.

Яруунын аймагай Гончиковто­ной багшын уг гайхамшагта 911 жэл хүрэнхэй. Дүрбэн үедэ хүдэлһэн багша бүхэниинь һургуулиин дэр­гэдэ 20, 30 болон 40 жэлдэ ажалаа ябуулһан түүхэтэй. Бүхы дээрээ 40 багша мэргэжэлтэйшүүл тоологдоно.

Иимэ һонирхолтой баримтану­уд багшанарай олон гэр бүлэнүүдтэ дайралдаха аабза.

ТҮҮХЫН ШЭНЭ НОМ

Украинын дэбисхэр дээрэ то­хёолдоод байһан байдал өөрын һанаагаар, өөрын дураар түүхэ шэнжэлһэнэй, худалаар нэмэһэнэй удаа тохёолдоо гээд хэлэлтэй. Түүхын үйлэ хэрэгүүд, баримтанууд буру­угаар хазагайруулагдан, ургажа ябаа залуу халаанда дамжуулагдаа. Энээнһээ боложо, тархияа эрьеһэн залуушуул олошоржо, баруун талын гүрэнүүдэй туһаламжаар дайн да­жар татажа эхилээ.

Ород гүрэн доторшье түүхэ хазагайруулһан номууд олон болоо. 2000-аад онуудта һуралсалай гулам­танууд 20 гаран программар Ородой түүхэ үзэдэг болоод байгаа. Харин мүнөө жэлһээ ахамад 10-11-дэхи клас­сууд нэгэ программаар түүхэ шудал­даг болохонь. Сентябриин 1-дэ 11-дэхи классай ном бүхы һургуулинуудта хүрэхэ гэжэ Ород гүрэнэй болбосо­ролой сайд Сергей Кравцов дуулгаа.

«Росси - баатарнуудай гүрэн» гэһэн шэнэ хэһэг үзэгдэхэ. 18 баатар хүбүүдэй дунда Ород гүрэнэй Герой Балдан Цыдыпов тухай хөөрөөн бай­на. Томо Ород гүрэнэй холо ойрын нютаг нугануудай эдиршүүл буряад хүбүүнэй баатаршалгатай танилсаха.

2025 ондо бодото түүхын шэнэ но­мууд 5-9-дэхи классуудта бэлдэгдэ­хээр хараалагдана. Мүн һуралсалай бусад предмедүүд нэгэдхэгдэһэн программаар заагдаха болобо. Энэ талаар 2026 он болотор хуу шэнэ но­мууд хэблэгдэхэ.

ГОЛ АНХАРАЛ - ХҮМҮҮЖҮҮЛГЭДЭ

Һүүлэй жэлнүүдтэ һуралсалай гу­ламтануудта тон ехэ харюусалгатай үүргэ даалгагдана. Эсэгэ орондоо дуратайгаар хүмүүжүүлгэ гол һуури эзэлэнхэй.

2021 онһоо хойшо гүрэнэй хүмүүжүүлгын түсэл бэелүүлэгдэнэ. Манай Буряадта энэ хэрэгые «Дви­жение первых» болон «Юнармия» нэгэдэлнүүд бэе дээрээ даажа абаа. 2022-2023 онуудай һуралсалай жэл­дэ эдэнэй хэмжээ ябуулгануудта 29 мянган гаран үхибүүд хабаадуулаг­даа.

Ерэхэ һуралсалай жэлдэ «Түрүүшын баатарнууд» гэһэн ре­алити-шоу эхиеэ абахань. Бүхы һуралсалай гуламтанууд энэ хэмжээндэ хабаадаха гээд хараалагданхай.

Бүхы аймагуудай болон Улаан- Үдэ хотын һуралсалай гуламтану­удта Эсэгэ орондоо дуратайгаар хүмүүжэлгын талаар захиралай зүбшэлэгшэд 2022 ондо хүдэлжэ эхилээ. 372 иимэ мэргэжэлтэд хүмүүжүүлгын ажал ябуулна.

Сентябриин 1-һээ «Разговор о важном» гэһэн классай сагууд, до­лоон хоногой эхиндэ Ород гүрэнэй туг үргэлгэ гэһэн хэмжээнүүд үргэлжэлхэ.

БАГШАНАРЫЕ ДЭМЖЭЛГЭ

Улаан-Үдэ хотын болон уласай багшанарай суглаанай үедэ 200 гаран багшанар, хүмүүжүүлэгшэд, захиралнууд, дунда мэргэжэ­лэй гуламтануудай болон дээ­дэ һургуулинуудай мэргэжэлтэд гүрэнэй шангуудта хүртэһэн байна.

Тэрэ тоодо «Буряад Уласай габьяата багша» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ буряад хэлэнэй болон уран зохёо­лой гурбан багша хүртөө. Эдэ хэд бэ гэбэл, Буряадай Үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернадай багша Цырен­долгор Бадмаевна Бадмацыренова, Улаан-Үдэ хотын 29-дэхи буряад гим­назиин багша Любовь Сергеевна Ширапова болон Хяагтын аймагай Алтайн дунда һургуулиин захиралай талаар орлогшо Надежда Ивановна Цыбикова гэгшэд болоно.

Гүрэнэй шангуудые олгуулга ха­даа багшанарай ажал үндэрөөр сэг­нэлгын нэгэ тала болоно бшуу. Бу­ряадай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман, Буряадай Засагай газар багшанарые дэмжэхэ талаар ажал ехээр ябуулна гэжэ хэлэгдээ. Тиигэжэ эрхим багшанарта феде­ральна һанһаа 250 мянган түхэриг шанда хүртэгшэдэй тоо олон болгог­доо. Мүн уласай шангууд эрхимүүдтэ барюулагдадаг заншалтай. Эдэ шан­гууд ерэхэ жэлдэ нэмэжэ магадгүй.

Улаан-Үдэ хотын 83 һуралсалай гуламтануудта залуу мэргэжэлтэд­тэ нэмэлтэ түлбэри үгтэнэ. Буряад хэлэ заадаг сэсэрлигэй багшанарта, хүмүүжүүлэгшэдтэ 3 мянган түхэриг нэмэлтэ мүнгэн салин дээрэнь нэ­мэгдэнэ.

- Улаан-Үдэ хотын багшанарай дунда хэн өөрын гэр байратайб гэжэ асуулта табяабди. 70 процент баг­шанар гэртэй гэжэ элирээ. Мүн 27 процент багшанар өөрын байрагүй. Эгээл иимэ мэргэжэлтэдээр Алас Дурнын ипотекэ абхуулха тухай ид­халгын ажал ябуулнабди. Теэд тон үсөөнөөр багшанар энээндэ орол­соно. Юундэб гэхэдэ, олонхинь түрүүшын түлбэри оруулха арга үгы. Гүрэн түрын засаг баригшад энэ та­лаар ажал ябуулжа, багшанарта та­аруу шиидхэбэри абаха бэзэ гээд найдагдана, - гэжэ Улаан-Үдэ хотын захиргаанай эрдэм һуралсалай та­лаар хорооной түрүүлэгшэ Татьяна Митрофанова дуулгаа.

Гэр байрын асуудал эгээл ехээр хүдөө газарта хүдэлдэг багшанарые хүлгөөнэ. Энээнһээ боложо, залуу мэргэжэлтэд тиишээ ошохо дурагүй.

2024 онһоо хойшо хүдөөдэ хүдэлдэг эмшэдые болон багшана­рые дэмжэжэ эхилхэбди. Гэр байра уласай һангай мүнгөөр худалдан абаха болонобди. Залуу мэргэжэл­тэд, физикэ ба химиин багшанар түрүүн иимэ тэдхэмжэдэ хүртэхэ, - гэжэ Буряад Уласай Толгойлогшо Алексей Цыденов найдуулаа.

МЭРГЭЖЭЛТЭД ДУТАЛДАНА

Һүүлэй байдалаар, Буряад Ула­ста 633 багшанар дуталдана, тэдэнэй 404-иинь - Улаан-Үдэ хотодо юм. Энэ эгээл ехэ бэрхэшээл болоно. Тэрэнээ шиидхэхэ талаар ажал ябуулагдана. «Земскэ багша» гэһэн федераль­на түсэл бэелүүлэгдэнэ. Буряадай гүрэнэй дээдэ һургуулида тусхай хэлсээгээр багшанарые бэлдэнэ. Һуралсалай гуламтанууд сетевой кластер боложо нэгэдээд хүдэлнэ.

- Уластамнай «Земскэ багша» 4-дэхи жэлээ бэелүүлэгдэжэ байн­хай. Жэл бүри 20 гаран багша шэ­лэн абагдажа, холын хүдөөгэй һургуулинуудта хүдэлхэеэ ошоно. Теэд тиимэ ехээр туһа нэмэри бо­ложо үгэнэгүй. Нэгэ һургуулиһаа га­ража ошоһон багша нүгөө һургуули ошоод хүдэлнэ бшуу. Жэшээлбэл, ай­магуудта дуталдаһан багшын һуури үсөөрнэ, харин Улаан-Үдэдэ нэмэнэ ха юм. Тиимэһээ мүнөө жэлдэ Ород гүрэнэй ондоо можо хизаарнууд­та хүдэлжэ байһан багшанарые энэ түсэлдэ хабаадахыень дурадхаабди. 22 иимэ багша Буряадта хүдэлхэеэ ерээ, - гэжэ Валерий Поздняков хөөрэнэ.

Багшанарые шэнээр һургалга ходо эмхидхэгдэжэ байдаг. Тиигэжэ биологиин багша хими заадаг боло­но, ород хэлэнэй багшанар хари хэ­лэндэ һурана.

Ерээдүйн багша мэргэжэлтэни­ие Буряадай Уласай багшанарай колледждо, Буряадай гүрэнэй дээдэ һургуулида бэлдэнэ. Энэ хэрэгтэ фе­деральна болон уласай һангуудһаа мүнгэн һомологдоно. Мүнөө жэлдэ БГУ-да 50 хүн тусхай хэлсээ батала­ад һурахань. Теэд 22 һуурида хэншье мэдүүлгэ оруулаагүй. 2022 ондошье иимэ бэрхэшээлтэй дайралдаһан байна. Заочноор һуража байһан ою­утадтай хүдэлжэ, гарасалдаа бэлэй.

- Залуушуул багша болохоёо ехээр шамданагүй. Тэрэ тусхай хэлсээн айлгана. Һуралсалайнгаа гуламта дүүргээд, холын аймаг ошожо, заал һаа 3 жэл хүдэлхэ ёһотой гэжэ хэл­сээн соо бэшээтэй. Түлбэригүйгөөр хэлсээ баталаад һурангүй, мүнгэ түлөөд һураха дуратайшуул олошо­роо. Энэнь бэлэн. Иигэжэ дээдэ эр­дэм һуралсалтай болоод, өөрынгөө дуратай газар ошожо хүдэлхэеэ за­луушуул хүсэнэ. Ганса багшанарай мэргэжэлнүүдые олголгодо энэ ха­баатай бэшэ, мүн медицинын шэ­глэлээр иимэ үзэгдэлтэй дайралда­набди, - гэжэ БГУ-гай ректор Алдар Дамдинов хэлэнэ.

Хэлсээ баталаад һураха дуратай­шуулай һургуули дүүргэһэн эрдэм мэдэсэнь һула байна гэжэ БГУ-гай мэргэжэлтэд мэдүүлнэ. 130-һаа 220 хүрэтэр баллтай хүнүүдые абаха ба­атай болоно. 130 баллтай һургуули дүүргэһэн ямар үхибүүн бэ гэжэ асуухаар. Ганса «3» гэһэн сэгнэлтээр һураһан хүн гээшэ.

Буряадта ганса багшанар дутал­дана бэшэ, инженернүүд, эмшэд олоор хэрэгтэй болонхой гээд хэлэ­хэ шухала.

ЕРЭЭДҮЙТЭЙ ТАНИЛСУУЛГА

Үхибүүд һургуулияа дүүр- гэмсээрээ, ерээдүйнгөө мэргэ­жэл тухай һанангүй ябана. Хаана һуража, ямар мэргэжэлтэй боло­хоёо ойлгоногүй. Һурагшадые эл­дэб мэргэжэлнүүдтэ хабаадуулан һургаха ажал эдир багаһаань ябу­улагдаха ёһотой. Энэ мүнөө сагай үшөө нэгэ бэрхэшээл гээшэ.

- Бүхы һуралсалай гуламтануудта 10-11-дэхи классуудта ерээдүйнгөө мэргэжэл шэлэхэ тухай үхибүүдээрээ хөөрэлдэжэ эхилнэбди. Оройдо­нобди. Сагай эрилтээр иимэ ажал 6-дахи классһаа ябуулжа эхилхэ байгаабди. Манай һургуулида яһала ажал хэгдэнэ. 8-9-дэхи классууд­тай яһала хүдэлөөбди. Мүнөө жэл 9-дэхи класс дүүргэһэн эгээл бэрхэ 14 һурагшадни авиационно техни­кум һурахаяа ябашоо, - гэжэ Улаан- Үдэ хотын 7-дохи дунда һургуулиин захирал Светлана Очирова хэлэнэ.

7-дохи һургуули хадаа улас до­тороо сүлжээнэй һуралсалай кла­стер (СДОК) байгуулан хүдэлнэ. Эндэ олон аймагай һуралсалай гуламта­нууд хамтаран, нягта харилсаа хол­боотойгоор эдэбхитэй ажал ябуулна гээшэ. Үхибүүдтэ ерээдүйн мэргэжэл шэлэлгэдэ туһалхаһаа гадна, баг­ша мэргэжэлтэнэй дутаһые хаахаяа оролдоно.

- Ямар бэ даа дээдэ гарай багша өөрынгөө класста хэшээл заахаһаа гадна, холоһоо хэдэн һургуулиин үхибүүдые һургана. Маанадтай хамта дээдэ һургуулинуудай мэр­гэжэлтэд үхибүүдээр дуратайгаар хүдэлнэ, - гэжэ Светлана Очирова үргэлжэлүүлнэ.

СДОК-уудай жэшээгээр хэдэн аймагуудта сүлжээ холбоотойго­ор хүдэлхэеэ түсэблэбэ. Теэд иимэ сүлжээ тогтооходоо, һуралсалай гу­ламтанууд хэдэн бэрхэшээлнүүдтэй дайралдана. Зарим нютагуудта зайн гал һуладана, интернет муугаар хүдэлнэ. Һургуулиин материально- техническэ баазаһаа ехэ дулдыдана. Холын һургуулинуудта нэгэ класс багтааха аргатай информатикын, физикэ, химиин кабинедүүд, инте­рактивна самбарнууд үгы байна.

Зэдын аймагта иимэ сүлжээ бай­гуулжа туршахамнай. Багшанарай дуталдалнуудые нэгэ заахашье ха­аха аргатайбди. Жэшээлбэл, аймаг­тамнай физикын 8 багша дуталда­на. Энээнэй ашаар 5 һургуулида холоһоо хэшээлнүүд хэгдэхэ, - гэжэ Зэдын аймагай захиргаанай эрдэм һуралсалай таһагай түрүүлэгшын уялгануудые дүүргэгшэ Ольга Пру­шенова хөөрэнэ.

Һүүлэй хэдэн жэлнүүдтэ СДОК- то ородог һуралсалай гуламтанууд мэргэжэлнүүдэй хэдэн шэглэлээр хүдэлжэ эхилэнхэй. Ерээдүйдэ ин­женер, врач, багша, илангаяа түүхын, англи хэлэнэй багша болохо дура­тайшуулые 10-11-дэхи классуудта бэлдэнэ. Инженернүүдые бэлэд­хэл хэлгэ Улаан-Үдын авиазавод дэмжэжэ, туһа хүргэнэ. Үхибүүдтэй хүдэлһэн багшанарта нэмэри салин түлэнэ. СДОК-уудай энэ ажал тухай удаадахи дугаарнуудта дэлгэрэнгы­гээр хөөрэхэбди.