Уг изагуурай заяа һүлдэнүүд

YНДЭҺЭГҮЙ МОДОН

Уг бүхэн өөрын заяа hүлдэнүүдтэй ба сахюусадтай. Тэдэнь гансал түрэл хэлэеэ ойлгодог. Түрэл хэлэеэ, ёhо заншалнуудаа мартаhан зоной уг изагуурайнь заяанууд гомдожо, сахюусадынь аршалан хамгаалхаяа болидог.

Уг гарбалай заяашанууд хүнэй үйлын үриин, арадай ба бүлын түүхын, генетикын утаhаар дамжажа, хүн бүхэнэй шуhан соо бурьялдаг, зүрхэн соонь сохилдог, hүнэhэн соонь аялгатадаг! Тэдээниие мартан хаяһан хүн гээшэ өөрөө өөрhөө арсаhантай адли. Уймар ухаагаа­раа мартаашье һаань, шуhаниинь, зүрхэниинь, hүнэhэниинь яашье мартахагүй.

Хараха янзада hалбарhан - бүдүүн эшэ hалаануудтай, элбэг дэлбэг набшаһатай аад, үндэhөөрөө hуларhан модон нэгэтэ шанга hалхинай үлеэхэдэ, бэлээр хүмэрижэ унаад хосордог. Түрэл хэлэеэ мартаhан, үндэhэн ёhо заншалнуудаа сахидаггүй хүнүүдые, арадуудыешье эгээл тиимэ модонтой сасуулмаар. Ургаhан модоной газар дээрэхи талань – хүнэй наhанай хуби заяан. Харин газар дорохи үндэhэниинь – уг изагуурайнь хуби заяанай зүргэнүүд, отог омогуудайнь залгалаа hалаанууд. Тэдэниие таhалhан хүнүүд үбгэ эсэгэ­нэрэйнгээ хэшэгэй далгаhаа, үреэлэй дээжэhээ таhардаг.

ДОЛООН ҮЕЫН ЭЛИНСЭГҮҮД

Ганса буряад-монголнууд бэшэ, харин дэлхэйн бүхы арадууд урдын сагhаа уг гарбалайнгаа hүлдэдэ шүтэжэ, 7-9 үе элинсэгүүдэйнгээ нэрэнүүдые, намтарнуудые мэдэ­дэг, хүндэлдэг гуримтай байһан. Юундэ заабол 7 үеын элинсэгүүдээ мэдэхэнь шухалаб? Зүүн зүгэй ара­дуудай (Энэдхэгэй, Түбэдэй) урдын hургаалаар, уг гарбалай 7 үеын түлөөлэгшэд хүнэй бэеын 7 һүлдэтэ эрьюулгэнүүдтэй - чакрануудтай сэхэ холбоотой:

Нэгэдэхи үе - би (1 хүн);

Хоёрдохи үе - аба, эжы (2 хүн). Хүн бэе бэелүүлжэ түрэнэ. Энэ үеhөө хүнэй бэеын энхэ элүүр, гэр бүлын байдал дулдыдадаг;

Гурбадахи үе - хүгшэн ба нагаса абанар, эжынэр (4 хүн). Сэдьхэл ухаанай, оюун бэлигэй hүлдэнүүдые дамжуулдаг;

Дүрбэдэхи үе - элинсэг аба эжы­нэр (8 хүн). Энэ үеhөө эд зөөриин, буян хэшэгэй, зол жаргалай hүлдэнүүд дамжуулагдадаг.

Табадахи үе - элинсэгүүд (16 хүн) - энэ үеhөө хүнэй наhанай аюулгүйнь дулдыдадаг;

Зургаадахи үе - элинсэгүүд (32 хүн) - уг гарбалтай холбоотой. Хүн 32 шүдэтэй, шүдэн бүхэн элинсэгүүдтэеэ холбоотой. Ехэ шүдэ муутай хүн уг гарбалтаяа hула холбоотой гэhэн тэмдэгтэй;

Долоодохи үе - хулинсагууд (64 хүн). Энэ үеhөө хүнэй ямар гүрэндэ, нютагта, гэртэ байрлахань дулдыдадаг.

Энээнтэй долоон үеын элинсэгүүдээ сасуулжа хараад, мүнөө наhанайнгаа хуби заяае тодорхойлжо болохо. Жэшээнь, дүрбэдэхи үедэ баян элинсэг аба эжынэртэй байhан хүн мүнөө наhандаа эд зөөреэр элбэг дэлбэг байха заяатай. Табадахи үедөө ехэ ламанартай, бөөнэртэй байhан хүн мүнөө наhандаа һанагдаагүй гайхал­тайгаар, ёһото эди шэдиин зэргэдэ, гэнтын аюулhаа абарагдадаг, айм­шагтай хүндэ үбшэнгүүдhээ эдэгэдэг.

Тиигээд эдэ бүгэдэ түрэл хэлэеэ мэдэдэг, ёhо заншалнуудаа сахи­даг хүнүүдтэ хабаатай гэжэ онсо тэмдэглэлтэй. Элинсэгүүдэй заяа һүлдэнүүд гансал түрэл хэлэеэ ойлгодог һэн тула эхэ хэлэн дээрээ дуугардаггүй хүнүүдые ойлгодоггүй, яашье аршалха ба туhалха аргагүй байдаг. Дам саашаа, өөһэдыень хүндэлөөгүй гэжэ тоолоод гомдодог ба хэhээдэг.

УГАЙ АЛТАН БЭШЭГҮҮД

Мүнөө сагта угай бэшэгүүдые бэшэдэг заншал хаа-хаанагүй hэргээгдэнэ. Илангаяа ород яhатан тус заншалаа үргэнөөр хүгжөөжэ эхилэнхэй. Жэшээнь, Ородой хаанууд, баян түшэмэлнүүд угай бэшэгүүдые наринаар бүридхэжэ абаад ябадаг байhан түүхэтэй. Мүнөө тэрэ заншалынь hэргээгдэжэ, Оро­сой олон бүлэнүүд архивуудай дан­сануудые онгилжо, генеалогическа hалаануудаа бодхоодог гуримтай болонхой. Тиихэдээ олон элитэ, оюун бэлигтэй ородуудай угай иза- гуурта монгол яhатан байhан гэжэ элирүүлэгдэнэ. Тэрэ Алтан Ордагай түүхын хойшолонгууд болоно ха юм.

Манай үбгэ эсэгэнэр угай бэшэгүүдые зохёожо, гэртээ гамтай­гаар хадагалдаг зашалтай байhан. Тэрэнь онсо шухала удха шанартай. Хэдыдэхи үеын элинсэгүүд хүнэй байдалда ямар нүлөө үзүүлдэг тушаань дээрэ хэлэгдээ. Тиигээд угай бэшэгэй хажууда элинсэгүүдэй hүлдэтэ заяанууд байрлажа, гэр бүлын сахюусад гээд шүтэгдэдэг hэн ха.

Угай бэшэг соо ехэ ламанарай, бөөнэрэй, дархашуулай, уран гар­танай, тамиршадай г.м. нэрэнүүд байбал, ехэ хүсэтэй hахюуhан гэжэ тоологдодог. Yхибүүдые тон бага наhанhаань долоон үеын элинсэгүүдэйнь нэрэнүүдые сээжэлдүүлдэг гурим мүн лэ гүнзэгы удха шанартай. Угай бэшэг соо тэмдэглэгдэhэн хулинсагуудайнгаа нэрэнүүдые, наhанайнь намтарнуу­дые hайнаар мэдэжэ, хүндэлжэ, энэр­хыгээр сэдьхэн хүндэлжэ, үхибүүдтээ дамжуулан хөөрэжэ байхань маша шухала.

Бидэ элинсэгүүдтэеэ энэрхы сэдь­хэлэй элшээр холбоотойбди. Олон зуугаад жэлэй саада тээ ажаhууhан элинсэгүүдэй энэрхы һайхан сэдь­хэлэй долгинууд үри hадаhадтань хүрэжэ, аршалан хамгаалха арга­тай. Мүн лэ элинсэг хулинсагтаа зорюулhан сагаан hанал бодолнууд заабол хүрэжэ, уг гарбалай hүр hүлдыень бадараадаг, заяа сахюуса­дыень баярлуулдаг.

«Дэгэл захатай, хүн ахатай» гэhэн hургаалаар, аба эжыдээ болон хамаг аха захатандаа энэрхыгээр хандахань, хүндэлхэнь маша шухала. Хэдышье ядуу тулюур, муу аашатай зантайшье hаань, хүн бүхэн үйлын үреэр үгтэhэн аба эжыгээ эгээл hайханаар үргэхэ нангин уялгатай. Тиихэдэ мүн лэ уг гарбалай заяанууд баярладаг. Yбгэрhэн аха захатанаа «үгын, унтариин, эдеэнэй – гурбан зөөлэнөөр» хангаhан хүнэй өөрынь хуби заяаниинь һайжардаг. Энэ хадаа ёhото буряад фэншуй гэхэдэ болохо. Жэшээнь, эсэгэеэ хүндэлдэггүй хүнүүд ажалдаа дошхон, шэрүүн ноёдто түрюулэн газаалуулжа, гаса­лан зоболон үзэдэг ха.

БУЯН ШЭНГЭЭҺЭН БУРЯАД ХЭЛЭМНАЙ

Эжынгээ hүмбээтэй хамта шэнгээhэн үлгын дуугаар зэдэлhэн түрэл хэлэеэ мартахадаа, өөhэдөө өөрhөө арсажа, элинсэгүүдэйнгээ заяа hүлдые гомдохоожо, үндэһөөрөө һуларан доройтоноб­ди.

Буряад хэлэтэй хүн монгол ба хальмаг хэлэнүүдые ядамаргүй ойлгохо аргатай. Буряад хэлэнэй фонетикэ ба грамматикаар ондоо хэлэнүүдые шудалхада, хүнгэн байдаг. Жэшээнь, англи, япон г.м. Yшөө хоёр хэлэн дээрэ адли тэгшэ дуугардаг хүн толгойн хадууса, бодо­лой гүйсэ hайтай, зохёохы бэлигтэй байдаг.

Эрдэмтэдэй шэнжэлэлгээр, түрэл хэлэнэй аялга дуунууд, hайхан үреэлэй үгэнүүд ёhото шэдитэ эм домой зэргэдэ хүнэй бэеын имму­нитет шангадхадаг. Түрэл хэлэеэ мэдэхэшьегүй үбшэнтэдые эдэгээхэ аргатай гэжэ тэмдэглэгдэнэ.

YНЭН БОЛОҺОН УШАР

Олон арбаад жэлэй саада тээ Үбэр Байгалай хизаарай Акша нюта­гай больницада хүндөөр үбшэлhэн нарай үхибүүтэй ород эхэнэр ороhон байгаа. Эмшэд үхибүүень үзөөд: «Яашье туhалха аргагүйбди. Энэ үхибүүн үглөөшье хүрэтэр амиды байхагүй», - гэжэ хэлэhэн гэдэг. Гай гашуудалда дайрагдаhан эжы нялха хүбүүгээ бэедээ няагаад, гэнтэ өөрөөшье мэдэнгүй, буря­ад дуунай аялгануудые бөөлэжэ эхилhэн байгаа ха. Хэды соо дуулаа hэм, hанадаггүй, гэнтэ ойлгоходонь, амилхаяа болёод шахуу байhан хүбүүниинь шадал ороод, хүхыень шобто хүхэжэ байгаа hэн. Тиигээд үхибүүн саашадаа эдэгээд, эмшэдые ехээр гайхуулhан гэдэг.

Эжынь hүүлдэ иигэжэ хөөрэhэн юм: «Би тэрэ ушарhаа уридшье, hүүлдэшье бэшэ буряад дуунуудые дуулаагүйб. Больницада ехээр сэдьхэлээ хүдэлөөд, мэдээгүй шахуу байхадамни, тэрэ урдын буряад аялганууд гүн сэдьхэлэймни оёорhоо өөhэдөө урдаад гаража, үхибүүемни эдэгээгээ. Мүнөө тэрэ хүбүүмни 50 наhатай. Минии уг гарбалда үхибүүдые эрхимээр аргалдаг ехэ хүсэтэй буряад удаган байhан. Хүбүүнэймни гайхамшагтайгаар эдэгэhэниинь тэрээнтэй сэхэ холбоотойнь арсашагүй».