Түүхэдэ түшэглэһэн бүтээл

 - Сайн байна, Валерий Бальжинович! Хэдэн жэлэй хэһэн ажалайт­най дүн «Баргажан буряадуудай түүхын зураглалнууд» гэжэ нэрэтэй номой хэблэгдэһэн ушараар амар­шалнаб! «Нара хараһан» ном тухай­гаа тобшохоноор хөөрэжэ үгыт даа?

- Сайн байна! Һайн даа, ехэ баяр­лаа! Би олон жэлэй туршада «Угай зам» сонинтой нягта холбоотойгоор хүдэлдэг һэм. Минии бэшэһэн 17-18 статьянууд тус сониной хуудаһанда хэблэгдэһэн байна. Он жэлэй ошоһоор байхада, эдэ хүдэлмэринүүдээ нэгэд­хэжэ, нэмэжэ заһажа байгаад, нэгэ ном болгохо байна гэжэ шиидэһэмни энэ болобо даа. Хатуу гадартай, 370 хуудаһатай ном Д. Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин типографида 500 шэрхэ­гээр хэблэгдээ.

- Зузаахан энэ номойнгоо удха тайлбарилжа үгыт даа? Түүхэтэ мэдээнүүдые хаанаһаа абажа үндэһэлэн бэшээ гээшэбта?

- Байгал далайн хойно Зүлхэ мүрэн шадар ажаһуугаа буряад омогтон гэр бүлөөрөө, омог отогоо­роо нүүжэ, Баргажан голой һайхан дайдада нютагжаһан ха юм даа. Ном соо тэрэ үеһөө эхилжэ, Баргажанай Талын Дүүмын түүхэ, тэрэнэй тай­шаанар тухай бэшэгдэнэ. Гансал эгээл һүүлшын тайшаа ябаһан, манай түрэл Ринчин Сотиев тухай материал оробогүй. Номой хэблэгдэхэ сагта үшөө дүүрэн, тодо мэдээн суглараадүй байһан болоно.

Хэдэн үрхэ айл ямар нютагта ажаһуугааб, ямар ажал эрхилдэг зон байгааб гэһэн мэдээ олохот. Арадайн­гаа түрүү хүбүүд, тайшаанар тухай онсо анхаралтайгаар бэшэгдэһэн байха. Тэрэ үедөө тайшаа гээшэмнай амаргүй ехэ хүндэтэй, арад зоноо да- хуулжа ябаһан хүнүүд байгаа. Тэдэнэй намтарынь мүнөө үргэн олониитэдэ хэлэгдэдэггүйнь, шэнжэлэгдэдэггүйнь харамтай. Хүн зонойнгоо ажабайдал һайжаруулха, гэгээрүүлхэ талаар шармайжа хүдэлһэн зон гээшэ. Дээдэ үедэ ажаһууһан арад зонойнгоо түүхэ шудалан, хэрэгтэй һайн юумыень мүнөө хэрэглэжэ байхада, үлүү бэшэ ха юм.

- Номой гаршагынь харахада, табан тайшаанар тухай бэшэһэн бай­нат. Иимэ ехэ ном бэшэжэ гаргаха­даа, хаанаһаа материал суглуулһан болонобта?

Түүхэтэ ном бэшэхэдээ, өөрынгөө бодолдо түрэһэниие зураглана бэшэ ха юмши. Олон жэлэй туршада элдэб олон архивуудай дансануудые шуда­лааб. Буряадай архивта хадагалаг­дажа байдаг Баргажан буряадуудай түүхэдэ хабаатай материалнуудые шудалхаһаа гадна, Шэтэ хотодо Үбэр Байгалай хизаарай гүрэнэй архивта ажаллааб. Тэрээнһээ гадна Москва­гай, Санкт-Петербургын архивуудтай нягта харилсаатайгаар хүдэлжэ, олон мэдээнүүдые уудалжа абаһан байхаб. Намһаа түрүүн шэнжэлһэн авторнуу- дай ажалнуудта балай хандаагүйб, гансал өөрынгөө олоһон, шэнжэлһэн хүдэлмэринүүдые номдоо оруулааб.

- Түргэ түргэн иража харахада, ехэл һонирхолтой ном болоһон бай­на. Эдэ үдэрнүүдтэ заатагүй уншахаб. Үргэн олон уншагшадтаа өөр тухай­гаа хөөрэжэ үгыт даа.

- Би Баргажанай Баян Гол нютаг тоонтотойб. Түрэл нютагтаа ном үзэжэ эхилээд, Улаан-Үдын 1-дэхи Буряад һургуули мүнгэн медальтай­гаар дүүргэжэ гарааб. Удаань Баума­най нэрэмжэтэ МГТУ-да һуралсалаа үргэлжэлүүлһэн байнаб. Тэрэмнай манай гүрэнэй эгээл түрүүшын техническэ дээдэ һургуули болоно. Эндэ мэдээжэ эрдэмтэд һуража гараһан байха. Космонавтикын үндэһэ һуури табигшадай нэгэн С.П. Королёв эндэ һуража гараһан юм. Прибор бүтээлгын шэглэлэ­эр ном үзэжэ гарахадаа, Москва шадархи Загорск хотодо ажалла­хаар эльгээгдээ һэм. Тэндээ удаан болонгүй, нютагаа бусажа, Улаан- Үдын прибор бүтээлгын заводто олон жэлэй туршада хүдэлөөб даа. Һүүлээрнь Улаан-Үдын, Буряадай АССР-эй Арадай хиналтын хороон- до, БурАССР-эй Министрнүүдэй Зүблэлэй Түрүүлэгшын туһалагшаар ажаллаһан байнаб. Олон жэлэй туршада гол ажалайнгаа хажуугаар ВСТИ-дэ багшалааб.

- Томо эрдэмэй дээдэ һургуули дүүргэһэн, наһаараа хүтэлбэрилхы ажалда хүдэлһэн хүн аад, уран үгэдэ ульһатай, түүхэ шэнжэлэлгэдэ дура­тай байбат. Энэтнай хаанаһааб?

- Һургуулида орохоһоо урид, минии багсаахада, 4-5 наһатай бай­хадаа уншажа һурааб. Хэн һургаһан байгаа юм мэдэнэгүйб. Тэрэ гэһэнһээ хойшо ямаршье сэдэбээр ном унша­жа ябааб. Эхин ангида һурахадаа, һургуулиингаа болон нютагайнгаа номой сангай бүхы шахуу номууды­ень уншажа гарааб. Тэндэһээл бүхы юумэн эхитэй гэжэ һананаб.

- Нютаг оронойнгоо түүхэ уудал­жа, улад зондоо мэдүүлжэ, иимэ ехэ ажал хэһэн урмыетнай үргэн олон уншагшаднай һануулха байха. Һайн даа!