Дүрбэн тэгшэ, дүүрэн түгэс

БАГАҺАА ҺҮБЭЛГЭН, АЖАЛША БЭРХЭ

Бага наһанһаа һонор ухаа­тай, ажалша бэрхэ, үсэд нэтэрүү, зориг түгэлдэр басаган гүнзэгы оюун ухаатайгаар Хориин дунда һургуули (1969), Буряадай гүрэнэй багшанарай дээдэ һургуули (1973), Новосибирск хотын намай дээдэ һургуули (1989 ондо), Оросой Юрэнхылэгшын дэргэдэхи Оросой гүрэнэй албанай академи (1998 ондо) дүүргэжэ гараһан байна. Нина Тожиловна элдэб харюу­салгата тушаалнуудта амжалта­тайгаар ажаллаһан: 1977 онһоо 1995 он болотор түрэл Хориингоо аймагта, 1995 онһоо 2011 он боло­тор, тэбхэр 16 жэлэй хугасаа соо, Уласай Һунгуулиин комиссиин түрүүлэгшын орлогшоор хүдэлөө. Эрхим ажалайнь гэршэ, үрэ дүн хадаа Нина Тожиловнагай гүрэн түрын шагналнууд болоно.

Һургуулиин богоһоһоо эхилээд, бүхы наһанайнгаа ажалай харгыда Нина Тожиловна уран бэлигээ, зониие ударидаха шадабарияа гаргажа, аргагүй ехэ ниитын ажал ябуулаа. Арбан жэлэй туршада Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг Хори нюта­гаархидай ниитын эмхи ударида­жа, оло дахин аймагай захиргаа­най Хүндэлэлэй шагналда, үнэтэ бэлэгтэ хүртэһэн байна.

2011 ондо Нина Тожилов­на гүрэнэй тушаалтай ажалаа дүүргэжэ, наһанайнгаа амарал­тада гараашье һаа, ниитынгээ ажал орхёогүй, үшөө ехэ эршэ хүсэтэйгөөр шунан ороо. Гараа тэбэ­реэд, миин һуулга - тэрэнэй абари зан бэшэ. 2011 онһоо Буряад Уласай Нютаг зоной ниитын эмхинүүдэй эблэлэй түрүүлэгшын орлогшоор 2021 он болотор хүдэлөө. Арбан жэлэй турша соо энэ эблэлэй ажал ябуулхадаа, буряад арадайнгаа соёл, хэлэ хүгжөөхэ зорилготой ажал амжалтатай ябуулаа. Улаан- Үдэдэ ажаһуудаг Буряад Уласай аймагуудһаа, Эрхүү можоһоо, Үбэр Байгалай хизаарһаа болон Шэнэ- хээн нютагһаа гарбалтан эбтэйгээр, олоороо Сагаалган, Сурхарбаан, «Алтаргана», «Ёрдын наадан» гэһэн арадай һайндэрнүүдтэ хабаададаг болоо.

ХЭЛЭ СОЁЛОЙНГОО ХҮГЖЭЛТЭДЭ

Нина Тожиловна буряад ара­дайнгаа ёһо заншалда, үндэһэн хубсаһа һэргээлгэдэ, хэлэ хүгжөөлгэдэ онсо анхарал хандуул- жа, элдэб һонин проектнүүдые бэелүүлжэ эхилээ. Уран бэлигэй видео-харалган «Мой мир. Мой народ. Моя культура», буряад үндэһэн хубсаһанай наймаан- үзэмжэ болон арадай дуунай конкурс гэхэ мэтэ хэмжээ ябуул­гануудые эрхим дээдэ хэмжээндэ үнгэргөө.

«Уран үгын абьяас» гэһэн проект тухай тобшохоноор хөөрэхэ дуран хүрэнэ. Энээндэ буряад хэлэеэ тон гүнзэгыгөөр мэдэхэ, шүлэг бэшэхэ дуратай 115 хүн бүхы нютаг нютагаа түлөөлэн хабаадаа. Эблэлэй дэм­жэлгээр (түрүүлэгшэнь Базаров Ц.Б.) 150 мянган түхэригэй грант шүүжэ, 67 бэлигтэй хабаадагшадай шүлэгүүдтэй «Уран үгын абьяас» гэһэн ном 800 хэһэгээр хэблэһэн байна. Онсо тэмдэглэбэл, энэ проект залуу бэлигтэй хүбүүд баса­гадые элирүүлээ. Буряадай элитэ поэдүүд Чингис Гуруев, Николай Шабаев, сурбалжалагша Туяна Сам­бялова гэгшэдтэй һонин уулзалга үнгэрөө һэн. Эрхим шүлэгүүдынь Буряад-ФМ-эй, БГТРК-гай агаарай долгиндо зэдэлээ.

Нина Тожиловнагай аша туһаар, дэмжэлгын хүсөөр Ханда Нимажаповна Данжеева грантын мүрысөөндэ илажа, мүнгэн шанда хүртэһэн байна. Буряад хубсаһанай онсо шанар, оёдол тухай 10 гаран жэл соо суглуулһан нюусануудаа проектын хүсөөр хэдэн ном бол­гожо гаргаа. Бүгэдэ арадай эдлэл болоһон «Технология пошива бурятской национальной одежды» гэһэн Х.Данжеевагай согсолбори 2021 ондо гараһан байна.

Нина Тожиловна Буряад-ФМ, Буряад ТВ-дэ үндэһэн соёл, буряад хэлэ хүгжөөхэ тухай эдэбхитэйгээр хөөрэжэ байдаг. Буряад ТВ-дэ Нина Тожиловнагай үүсхэлээр «Аса» гэһэн дамжуулгада Хориин 1-дэхи, Хасууртайн дунда һургуулинууд болон ёһо заншалаа сахиһан гэр бүлэнүүд тухай гурбан дамжуулга гараһан байна. 2019 ондо Буряад Уласай Нютаг зоной ниитын эмхинүүдэй эблэлэй зүгһөө Нина Тожиловна Улаан-Үдэ хотын мэр И.Ю.Шутенковто «Тивиком» канал­да буряад хэлэн дээрэ дамжуулга хэе гэжэ дурадхал оруулһанайнь ашаар гарагай нэгэ дахин «Сахил­гаан» гэжэ дамжуулга гарадаг болоо.

ЗОХЁОХЫ ШАДАБАРИЯА МҮЛИРҮҮЛНЭ

Нина Тожиловнагай эдэбхитэй ниитын ажал ябуулдагые тэрэнэй хабаадалгатай олон тоото номой презентаци, уран зохёолшодтой, һурагшадтай уулзалганууд гэршэл­нэ.

2021 ондо Нина Тожиловна мэдээжэ француз уран зохёолшо, мэргэжэлтэ лётчик Антуан де Сент-Экзюпериин «Маленький принц» гэһэн онтохо буряад хэлэн дээрэ оршуулаа. Энэ зохёол 144 хэлэн дээрэ оршуулагданхай. Швейцариин Жан-Марк Пробсын «Маленький принц» гэһэн жасын хүсөөр Лозанна хотодо «Эдир хаан тайжа» гэжэ ном хэблэгдэжэ гараа. Хориин номой сангуудаар, һургуулинуудаар бэлэг болон тараагданхай.

Нина Тожиловнагай бэлиг та- лаан буурашагүй. Поэзидэ ехэ дура­тай хадаа ород, буряад хэлэнүүд дээрэ 70 гаран шүлэгүүдые бэшэн­хэй. 2022 ондо хоёр хэлэн дээрэ «Сэдьхэлэйм мүнгэн мүрнүүд», «О близком сердцу моему» гэжэ ному­удые хэблээ. Шүлэгүүд соогоо түрэл арадайнгаа баян түүхэ, ёһо заншал, Байгал далайгаа яажа хамгаалха, аршалха тухай буряад эхэнэрэй энэрхы сэдьхэлһээ уран мүрнүүдые урдуулна. Түрэл нютаг, түрэһэн тоонто тухайгаа, аша габьяа- та ажалша зон тухай, багшанар тухай, 1930-аад оной болон дайнай үеын хүндэ сагуудые дабаһан зон тухай уран шүлэгүүд соогоо дурда­на.

Нина Тожиловнагай уран шүлэгүүдээр манай Буряадай композиторнууд һонирхожо, Бато Бальжинимаев Лариса Санжиева хоёр 2022-2023 онуудай хугасаа соо арбаад дуу бэшээ. Буряад Ула­сай 100 жэлдэ зорюулжа бэшэһэн «Амар сайн, Буряадни» гэжэ дууень Доржо Шагдуров түрүүшынхиеэ гүйсэдхөө. Хориин аймагай 100 жэлэй ойдо зорюулан бүтээһэн «Хори буряаднай», «Хориин хүбүүд, басагад» гэһэн дуунуудынь Буряад- ФМ-дэ зэдэлнэ.

«Эжытэеэ жаргалтайб» гэһэн дуугаа Нина Тожиловна бүхы эжынэртэ, илангаяа 97 наһа хүрэһэн өөрынгөө эжыдэ зорюу- лаа. «Байгалаа гамнаял» гэһэн һайхан дуун Доржо Шагдуровай репертуар шэмэглээ. Лариса Санжиевагай бэшэһэн «Далай ламадаа мүргэнэб» гэһэн дууе «Боди хүгжэм» гэһэн уласхоорон­дын фестивальда Далай багшын түрэһэн үдэртэ зорюулан, Елена Мохосова гүйсэдхөө.

БЭЕЛҮҮЛХЭ ТҮСЭБҮҮДЫНЬ ОЛОН

Нина Тожиловнада бэелүүлхэ элдэб түсэб, һонин бодолнууд олон даа. Энэ жэлэй дууһатар дуун болоһон шүлэгүүдэйнгээ согсол­бори ноототой, аялга дуутайгаарнь гаргаха хараатай. Нина Тожиловна мүнөөшье ниитын ажал ябуулһаар: Улаан-Үдэ хотын Ниитын танхимай гэшүүн, Железнодорожно хороо­гой административна комиссиин гэшүүн.

Амжалтатай ажаллаһанай түлөө гүрэн түрын шагнал хай­рада хүртэһыень дурдахада, «Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ» гэһэн нэрэ зэргэ, Оросой Түбэй Һунгуулиин комис­сиин Хүндэлэлэй тэмдэг, Оросой Холбоото Уласай Түбэй Һунгуулиин комиссиин медаль, «Буряад Уласай үмэнэ габьяатай байһанай түлөө» гэһэн медаль, Бүгэдэ Буряадай үндэһэн соёлой эблэлэй «Буряад арадай урда габьяатай байһанай түлөө» медаль, Буряад Уласай Засагай газарай, Арадай Хуралай Хүндэлэлэй бэшэгүүд.

Буряад ороной бараг басага­дай нэгэн, ёһотойл гуа сэсэн хатан Нина Тожиловнада нарандал адли гэрэлтэжэ, энэл зандаа сэбэрхэн, эсэнгүй, хүл хүнгэхэн, зоной зулай­да зула шэнги бадаржа ябыш даа гэжэ үреэнэб.

Нина ОЧИРОВА, арадай гэгээрэлэй отличник, Буряа­дай габьяата багша, ажалай ветеран