Ашата багшын дэмбэрэлтэ хэрэг

Минин үетэн - «дайнай үеын үхибүүд». Заримануудаймнай эсэгэнэр дайнһаа бусаагүй. Үзэхые үзэжэл, өөдөө болоһомди, хээгүй ажалнай гэжэ үгы. Үхибүүншье, эдирхэншье наһанайнгаа дурасхаал, эхэ эсэгынгээ, багшанарайнгаа сэ­сэн һургаал ухаан бодолоороо энэ наһан соогоо сэгнэжэ ябадагби. 1945 оной намар бидэ Дулматаяа сугтаа һургуулида орообди. Нарин Заганһаа аяар 5-6 модо Шэбэртын зүүн бэеын шугы соогуур дугы дээгүүр халтиран ябажа, һургуулидаа хүрэхэбди даа.

МИНИИ ТҮРЭЛ ҺУРГУУЛИ

Түрүүшымнай Зинаида Михай­ловна Миронова багша мандаа ехэ зохидоор, эхэ шэнгеэр хандадаг байгаа. Мүн Юмжап Дагбаевич сэбэ­рээр, зүбөөр бэшэхые һургадаг һэн. Буруугаар, муухайгаар бэшэбэл, тэрэ үгэеэ оло дахин дабтажа бэшэдэг байгаабди. Багашуулда мүн баһа Вера Балдановна заагша һэн. 4-дэхи ангида Дулмасу Дугаровна заагаа - залуухан, сэбэрхэншье һаа, яһала шангашаг багша, үхибүүдые дураарнь табихагүй. Бэрхэ багша бүхы наһаараа Шэбэртынгээ һургуулида багашуулда ном заажа, наһанайнгаа амаралтада гараа юм. 5-дахи ангида ороходомнай, олон багшанар ном заадаг болоо һэн. Too бодолгоор Феодора Алексе­евна - аргагүй бэрхэ, сууда гараһан багша, дайнай урда манай һургуулида хүдэлжэ эхилһэн. Наһанайнгаа ама­ралтада гаратараа хэдэн нютагуудай хэдэн зуун үхибүүдтэ тоо бодолго заажа гаргаһан. Булта үхибүүд багшаяа магтадаг, хүндэлдэг байгаа юм.

Тэрэ үедэ хүдэлһэн багшанар гэхэ­дэ: Дугарма Цыдыповна, Валентина Герасимовна Гуляшинова, Батомунко Эрдынеевич (Бату Сидорович) - Эсэ­гын дайнай ветеран, аргагүй даруу һайн зантай хүн һэн, Мария Андре­евна Шульгина, Цыренсу Доржиевна Соктоева, Панна Лубсановна Алексее­ва, Клим Федорович Степанов, Мария Ильинична ба Василий Николаевич (захирал) Оноевтон, Цыден Цыбикжа­пович Батуев.

Дээдэ ангинуудта ороходомнай, Розалия Максимовна Данчинова - ород хэлээр, завуч байгаа, Цырегма Намдаковна - буряад хэлээр, Вален­тина Григорьевна Григорьева - тоо бодолгоор, Александра Андреевна Ванеева - немец хэлээр, Наина Нико­лаевна Третенко - физикээр, 10-дахи классай хүтэлбэрилэгшэ, Михаил Николаевич Татаров - географи, Ага­фья Васильевна Аюева - түүхэ зааха, захирал байгаа, Александра Романов­на Степанова - хими, биологи, Леонид Николаевич - ород хэлэ, литература заагаа.

Бата Цыренжапович - Шэбэртын һургуулиин физкультура, спортын тамирай хүгжэлтэдэ аргагүй ехэ хубитаяа оруулһан багша-һоригшо, һургуулияа холо-ойгуур суурхуулһан хүн. Тэрэнэй шабинар, бэрхэ тамир­шад гэхэдэ: Николай Горбатюк, Владимир Цыбиков, Шура Цырен­доржиева, Дондок Гомбоев, Дарису Ринчинова, Василий Аюшеев, Миха­ил Трапезников, Дулма Дармаева, Сэсэг Дармаева, Намсалма Бимбаева, Миша Будаев, Кеша Дымбрылов гээд лэ олон даа.

Дулма эгэшэмни, мүн Николай Горбатюк хоёр республикын санаар урилдаанда 1956 ондо чемпион боло­жо, республикын командада орожо, Киров хотодо болоһон урилдаанда 7-дохи һуури эзэлһэн юм.

Би Бүхэроссиин оюутадай үбэлэй нааданда, Красноярск хотодо болоһон урилдаанда хабаадааб. Мүн 1958 ондо оюутан болоод байхадаа, февраль һарада республикын суглуулагдамал командада орожо, СССР Монгол орон хоёрой санаар уласхоорондын уул­залгада хабаадаад, 1-дэхи һуури абаа һэмди, би 10 модо зайн урилдаанда 2-дохи һуури эзэлээб.

Тэрэ үедэ Улаан-Баатарта манай гүрэнэй элшэн сайд Вячеслав Михайлович Молотов байгаа. Маниие посольстводоо урижа, уулзалга хээ һэн. Дүрэеэ абхуулаабди, тиимэ ехэ гүрэн түрымнай хүтэлбэрилэгшэдэй нэгэн байһан хүнтэй уулзаһандаа, би аргагүй омогорходогби. Хара томо арһан креслэ coo һууһан минии хажууда ерээд: «Эхэ эсэгэшни хэд бэ, хаана һуранаш?» - гэжэ һураһаниинь мүнөөшье шэхэндэмни тодоор соно­стожо байдаг.

Манай 1957 оной выпуск һургуулиимнай дунда болоһоор хоёр­дохи юм, урда выпускдэ суута Дондок Улзытуев дүүргээ һэн.

Аяар 66 жэлэй саана суг хамта Шэбэртынгээ һургуули дүүргэһэн нүхэдни: Шанагаһаа - Данзан Рабжаев; Дабаатаһаа - Дондок Гомбоев, Базар­жап Ринчинов; Шэбэртэһээ - Володя Жалсанов, Ольга Савиткина, Доржо Шагдаров, Цырендулма Шагдарова; Нарин Заганһаа - Сэсэг Дармаева; Гутайһаа - Октябрина Очирова Ц., Октябрина Очирова Н., Няндак Очи­ров;

Алташаһаа - Мунко Базарсадаев; Хэрээтэһээ - Дагба Гомбоев, Бавасан Жигжитова, Очир Ленхожиев.

Һургуулияа дүүргээд лэ, үргэн харгыда гаража, мэргэжэл олооб­ди, ажал хэрэгээрээ иишэ-тиишээ тараабди. Нүхэдни хүхюутэйнүүд, бэе бэедээ мээхэйнүүд, хоорондоо эбтэй эетэй һэмди. Дондок, Дагба, Очир - хүдөө ажахын мэргэжэлтэд болоо, Базаржап - лесник, луговод, Бавасан, Данзан, Сэсэг - багшанар болоһон, Няндак, Сэрэндулма, Ольга - нарин тоологшод, Октябрина - нарин сэмбын мануфактурада инженерээр бүхы наһаараа хүдэлжэ, амаралтада гараһан, фабрикадаа бэрхэл хүнүүдэй нэгэн байгаа юм.

Нютагаймнай бэрхэ хүбүүдэй нэгэн, суг хамта һураһан Доржо Шаг­даров «Бурятцелинстрой» эмхиин түрүүлэгшээр хүдэлөө, Буряадай АССР-эй барилгын министрэй орлог­шо болотороо ургаа һэн. Октябрина Номогоновна - худалдаа наймаанда яһала урагшатай ажаллаа. Володя Жалсанов бэрхэ сэдхүүлшэ болоһон, хүндэ үбшэндэ нэрбэгдэжэ, сагһаа урид наһа бараа юм. Олон шүлэгүүдые бэшэһэн, номоо гаргуулаа бэлэй. Амиды мэндэ ябаа һаа, суутай ирагуу найрагша болохол байгаа юм даа.

Мүнөө, 2023 ондо, Октябрина Очирова, Очир Ленхожиев ба би – эдэ гурбан амиды мэндэ үлэнхэйнүүд, аша зээнэрээ, гушанараа харалсажа, үргэлсэжэ, ан-бун ажаһуунабди.

Нүхэдөө ходол һанаандаа оруулан, һайн һайханаар тэдэнээ дурсадагбди.

ЗАМАЙМ ЭХИН, ЗАЛУУ НАҺАНАЙМ ОХИН...

Буряадай багшанарай дээдэ һургуулиин хэлэ бэшэгэй факультет дүүргээд, 1963 ондо Эрдэм һуралсалай яаманай шэглэлээр нүхэртэеэ Шэбэртын һургуули эльгээгдээбди. Александр Балдановични - физикын багшаар, би интернадай даагшаар хүдэлжэ эхилээ һэмди. 1966 ондо 5-дахи «а» ангиин хүтэлбэрилэгшэ боложо, 1970 ондо һургуули дүүргүүлжэ, аттестат абхуулаа һэм.

1965 онһоо ород, буряад хэлэ­нэй багшаар ажаллажа эхилээб. Һурагшадтайгаа буряад хэлэнэй, литературын таһаг байгуулаабди, уран зохёолой бүлгэм бии болгоод, олон һурагшад шүлэг сээжэлдэхэ, оньһон үгэ, таабаринуудые суглуулха, буряад уран зохёолшодой найру­улгануудые уншаха даа, илангаяа буряад дуунуудые дуратайгаар дуу­ладаг һэмди. Энэ анги дүүргэгшэд элдэб мэргэжэлнүүдтэй боложо, урагшатай урматайгаар ажаллаа. Би һурагшадайнгаа гэр бүлэнүүдтэй, эхэ эсэгэтэйнь хани барисаатай байдагби. Хүбүүд, басагад хоорондоо эбтэйнүүд, һайн нүхэд, мүнөөшье бэе бэетэеэ уулзажа, һонин һорьмойгоо мэдэлсэ­жэ байдаг.

Суранза аспирантура дүүргээ, тол­гойтойл сэсэн бэрхэ хүбүүн юм. Саша Банзаровнай хүгжэмэй училищи дүүргээд, Новосибирскын консерва­тори түгэсхөөд, Улаан-Үдэдэ филармо­ниин дуушан болоо. Теэд харамтайнь гэхэдэ, хүндэ үбшэндэ баригдажа, наһанһаа нүгшөө, аргагүй хайрлахаар даа.

Басагад: Клара, Галя, Надя Базаро­ва, Нина, Надя Дамдинова, Чимитсу, Наташа, Сэрэндулма, Сэрэгма, Катя гээд булта эхэнэр хүнэй жаргал гээ­шые үзэһэн, үри үхибүүдые түрэжэ, һургуули һударта һургажа, хани нүхэдтэеэ гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргэжэ, аша зээнэртэй, гушатайнууд болонхой. Гансал Чимит­сумнай бурхандаа ябашоо даа. Табан хүбүүднай сагһаа урид мүнхэрөө, гомдолтой.

Нина Дондубон багша боложо, бүхы наһаараа Шэбэртынгээ һургуулида багашуулда ном заажа, ажалдаа суу­тай багша болоо. Аргагүй гоё удхатай, сэгнэхээр шүлэгүүдые бэшэжэ, маана­даа хужарлуулна. Шэбэртэдэ болоһон элдэб хэмжээнүүдтэ хабаададаг, үнгэргэдэг юм.

Наташа Санжиева Яруунын бэри болонхой, гэр бүлэ болоһон, багшаар хүдэлжэ, наһанайнгаа амаралтада гаранхай. Надя Базаровамнай Данзан нүхэртэеэ 9 ашатай, гурбан гушатай үнэр баян айлайхи. Надя наймаанай ажалда яһала урагшатай ябажа, ама­ралтада гаранхай даа. Зуу наһа гараһан Хандасу эжыгээ Данзан нүхэртэеэ хаража, хада гэртэнь мордуул- жа, буяндань хүртөө даа.

Иигээд лэ һургаһан шабинарни үнэр баян боложо, үри хүүгэдээ, аша зээнэрээ, гушанараа үргэлсэжэ, тэдэнээ дэмжэжэ, туһалха газартань туһална - шадал зэргээрээ хамһалсаха үбгэд хүгшэдэй уялгань гэхэдэ болоно.

«2023 ондо булта 70 наһа хүрэжэ байнад. «Дала наһан дарадаг гэжэ үгэ бии, таанад бү дарагдагты!» - гэдэгби.

БАГШЫН МҮХЭШЭГҮЙ НЭРЭ АЛДАР

Эрдэм болбосоролой эрхим гуламта - Шэбэртын һургуулида 1963 онһоо наһанайнгаа нүхэр Александр Балдановичтай 1971 он болотор хүдэлөөбди, нүхэрни - физикын баг­шаар, завучаар, захиралаар.

Багшын мэргэжэл шэлэжэ, олон жэлдэ амжалта түгэс хүдэлөөб. Ажал­даа нарин нягта, һуралсалай шэнэ оньһон арга, боломжонуудые ходо шэнжэлжэ хэрэглэдэг, һурагшадай анхарал татадаг, дүй дүршэлөөрөө суг хүдэлдэг багшанартаяа хубаалда­даг байгааб.

Шэбэртын һургуулида дүршэлтэй бэрхэ, дээдэ гарай багшанар олон һэн. Суг хамта арбаад жэл соо хүдэлһэн багшанарайнгаа нэрые хүндэтэйгөөр нэрлэхэ хүсэлтэйб:

Сидоров Батомунко Эрдынеевич, Санжижапов Матвей Шоймполович, Цыренова Дулгаржап Доржиевна, Рабжаев Данзан Рабжаевич, Цыби­кова Валентина Цыбиковна, Батуев Цыден Цыбикжапович, Санжижапо­ва Чимитсо Шоймполовна, Данзано­ва Светлана Данзановна, Комарова Агния Александровна, Цыренов Цыбикжап Цыренович, Дармаева Октябрина Дармаевна, Цыбикова Феодора Алексеевна, Миронова Зинаида Михайловна, Степанов Лео­нид Николаевич, Степанова Алек­сандра Романовна, Пурбуева Вален­тина Пурбуевна, Базарсадаев Мунко Базарсадаевич, Цыренжапов Бато Цыренжапович, Халтаева Антонина Константиновна, Дугарова Дулмасу Дугаровна, Гундуева Валентина Гун­дуевна, Басанов Герман Борисович, Цыбикдоржиева Балма Цыбикдор­жиевна, Цыдыпова Цырма Цыдыпов­на, Намсараева Руслина Тарасовна, Дамдинов Сандак Цыбикжапович, Будаева Роза Будаевна, Бадмаева Вера Санжижаповна, Цыренова Надежда Бабасановна, Цыренжапов Доржо Эрдынеевич, Цыренжапов Очир Эрдынеевич, Пурбуева Цыбиг­ма Пурбуевна, Юмдылыкова Татьяна Юмдылыковна, Санжиев Александр Балданович, Дармаева Сэсэг Дарма­евна, Аюрова Анна Дашиевна, Лучко­ва Инесса Николаевна, Дымбрылов Батомунко Дымбрылович, Миронова Майя Алексеевна, Султумов Доржо Султумович, Мошкинов Борис Бакее­вич, Тунухонов Григорий Ильич.

«Хэдэн зуун үхибүүдэй наһанайнь харгые олгоһон наһанай замай залууршад, ашата һайхан багшанар лэ даа. Ажал хэрэгтээ амжалта туйлаһан дүршэлтэй бэрхэ багшанартай дүшөөд жэлдэ эб хамта хүдэлһэнөө дулаахан үгэнүүдээр дурсадагби.

БАГШЫН АЖАЛАЙ ҮНДЭР СЭГНЭЛТЭ

Александр Балдановичайнгаа аймагай һуралсалай таһагта эльгээг- дэхэдэнь, би аймагай комсомолой һургуулиин таһагые даагшаар, удаань аймагай «Эрдэм һуралсал» бүлгэмэй харюусалгата секретаряар дүрбэн жэл хүдэлөөб, партиин рай­комой эмхидхэлэй таһагые даагшын орлогшоор 1974 онһоо 1991 оной августын 19 болотор ажаллаад, 1998 он болотор багшалааб, фильмотекын методистаар хүдэлөөб.

Ямаршье хүдэлмэридэ, ажал ябуулгада хабаадангүй үнгэрөөгүйб. Олониитын ажалдашье эдэбхитэй- гээр дүшөөд жэл соо хэһэн, ябуулһан ажалайнгаа түлөө элдэб шагнал­да хүртэһэмби: 1968 он - Буряа- дай АССР-эй Верховно Соведэй Хүндэлэлэй грамота, 1970 он - В.И. Ленинэй түрэһөөр 100 жэлэй ойдо зорюулһан «Ажалдаа шалгарһанай түлөө» медаль, 1970 он – «РСФСР-эй арадай гэгээрэлэй отличник» гэһэн нэрэ зэргэ, 1977 он - Россиин Феде­рациин «Эрдэм һуралсал» бүлгэмэй VI хуралдаанай һунгамал, 1986 он - Россиин Федерациин Соёлой түбэй комитедэй Хүндэлэлэй грамота, 1982 он - «Ажалай ветеран» медаль, 2012 он - Россиин Федерациинн Гэр бүлын үдэртэ «Инаг дуранай ба үнэн сэдь­хэлэй түлөө» медаль, 2016 он – Буряад ороной Ород гүрэнтэй хамтарһанай 350 жэлэй ойн медаль, 2016 он - Улаан-Үдэ хотын Һунгамалнуудай зүблэлэй Хүндэлэлэй грамота, 2018 он - Ленинскэ комсомолой 100 жэлэй ойн орден, 2018 он - Буряад ороной профсоюзуудай 100 жэлэй ойн медаль, 2018 он - Улаан-Үдэ хотын Һунгамалнуудай зүблэлэй Хүндэлэлэй грамота, 2018 он - «Буряа- дай түрүү хүнүүд» гэһэн урилдаанда «Арюун Гоохон Аламжа Мэргэн хоёр» болообди, 2020 он – Буряад Уласай Хүн зониие ниигэмэй талаар хамгаалгын яаманай наһатайшуулда зорюулагдаһан урилдаанай «Һайниие хүргэ» гэһэн номинацида түрүү һуури эзэлээб.

Наһанаймни хани нүхэр Алек­сандр Балданович түшэг тулгуу­римни юм. Нүхэрэйнгөө үргэмжөөр, туһаламжаар хэһэн ажалдаа амжал­татай, урагшатай ябанаб гэжэ сэдь­хэлээрээ ойлгон мэдэрдэгби. 1960 ондо хуби заяагаа ниилүүлжэ, гурбан үхибүүдые түрэһэн, үргэһэн, зургаан аша зээнэртэй, арбан нэгэн гушанар­тай бидэ хоёр 63 жэлэй туршада эбтэй эетэй, амгалан тайбан ажаһуунабди - энээнһээ ехэ ямар жаргал байхаб?!

Үхибүүднай аба эжынгээ харгы- гаар багшын мэргэжэл шэлэһэниинь гайхалгүй. Юрий хүбүүн эсэгэтэеэ адли физик, ашамнай - физик, хоёр басагаднай багшын эрдэмэй дид- докторнууд болоо. Аша гушанарнай мүн лэ маанадаа баярлуулжа, ажал­даа урагшатай, нэрэ зэргэтэй боложо байнад, гушанар - улаан бургааһад, эрдэм бэлиг абажа, шадалаараа номдоо шуналтай, баһал эрмэлзэл ехэтэйнүүд урагшаа дабшанад. Эхэ эсэгынгээ нэрэ нэрлүүлхэл даа, эти­гэнэбди.

Александр Балданович баһал хэһэн ажалайнгаа түлөө шагнал хай­рада хүртэһэн даа:

В.И. Ленинэй түрэһөөр 100 жэлэй ойдо зорюулһан «Ажалдаа шалгарһанай түлөө» медаль, «РСФСР- эй арадай гэгээрэлэй отличник» гэһэн нэрэ зэргэ, Буряадай габьяата багша.

Бэшүүрэй аймагай һуралсалай таһагай ахамад инспекторээр 27 жэл хүдэлөө, аймагай багшанарай профсоюзай хүтэлбэрилэгшөөр 1977 онһоо 1982 он болотор 21 жэлэй тур­шада, 5 жэлэй хугасаада багшанарай дээдэ һургуулинуудай эрдэм ухаа­най профсоюзай түбэй комитедэй гэшүүнээр манай республикаһаа дэбжүүлэгдэжэ, хэдэн съезднүүдтэ хабаадаһан, пленум дээрэ Москвада ажал тухайгаа үгэ хэлэһэн юм.

Александр Балданович - дайнай ара талын ветеран, «Германиие илаһанай түлөө. 1941-1945 онуудай Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай жэлнүүдтэ габьяата ажалай түлөө», Агуу Илалтын 25, 30 жэлэй ойнуудай медальнуудаар шагнагдан­хай.

2014 ондо Сочи хотодо үбэлэй XXII Олимпиин нааданда Саша ошоо һэн (тиимэ үбгэдшье үгыл ха даа гэжэ һананаб), тэндэ басагамнай - оршуу­лагша, хүрьгэн – гэрэл зураг буулгаг­ша зээ хүбүүнтэеэ Россиин командын түлөө баясажа хаража байгаа юм. В.В. Путинай «Дом болельщика» соо гараа табиһан ханын стенддэ, доодо тээнь – «А.Санжиев. Бурятия» гээд бэшэһэн, Александр Балданович хажуудань «Бадмаев, Улан-Удэ» гээд бэшээ юм.

Эдэнүүдые юундэ иимэ дэлгэ­рэнгыгээр бэшэнэбиб гэхэдэ, би иимэ юумэнүүдые ехэтэ сэгнэдэгби, юундэб гэхэдэ, энэмнай түүхэ болоно, хожом хойно аша гушанарынь үбгэн аба тухайгаа хэлэжэ, хөөрэжэ байха ха юм.

ЭРДЭМЭЙ ДЭЭДЭ - НОМ

Алтан дэлхэй дээрэ ажаһууһан 80 жэлнүүд тухайгаа дурсалгануудые бэшэжэ, аба эжыдээ зорюулжа, «Иза- гуур наһанайм хүрдэ» гэһэн ном 2018 ондо хэблүүлээб, 2021 ондо «Нарин Заган - наһанай хүрдын эрьеэн соо» гэжэ хоёрдохи ном соогоо дуулаһан хараһанаа, үзэһэнөө, нютагай зоной ажабайдал, ажамидарал тухай бэшээб. Нарин - Заганда дүшөөд айл байгаа юм. Айл бүхэн тухай, нютагаархидайн­гаа нэрыень нэрлэжэ, хэдэн зуун шэнэ, хуушан гэрэл зурагуудтайгаар ном соогоо оруулхадаа, уг унгияа хүндэлжэ, хододоо һанажа ябаха залуу үетэндэ, ерээдүй сагай хүнүүдтэ һургаал болохо гэжэ һананаб, тиихэдээ ёһо заншалаа сахижа ябахые, түрэл тоонто нютагаа, түрэл буряад хэлэеэ үе наһандаа мартахагүйе уряалнаб.

Ээрсэгтэл, хүрдэдэл адли наһамнай эрьелдэжэл байг лэ, уг унгимнай таһарангүй, улам саашаа үргэлжэлхэнь болтогой гэжэ ном соо­гоо бэшээ һэм. Аба эжын һургаалаар ехэ болоһомди. Залуу ябахада, хүнэй наһан ута шэнги һанагдадаг, харин мүнөө 85 наһа хүрөөд байхада, түргэн, угаашье түргэн гүйдэлөөр хүгшэрхэ тээшээ дугшанаб.

«Оройдоо һанаашаар болодоггүй даа, оршолон холборхой юртэмсэ» гэжэ дуун гадуур ошоогүй. Тиибэ- яабашье, жаргалтай һайхан хаһамнай үлүү, диилэншэг ааб даа.

Түрэл Шэбэртынгээ һургуулиин 100 жэлэй ойе тэмдэглэлсэхэдээ, сугтаа һураһан нүхэдөө, һургаһан, зааһан һурагшадаа, суг хамта хүдэлһэн багшанараа сэдьхэл зүрхэн соогоо һанажа, үетэн нүхэдтөө элүүр энхые, зол жаргал, ута наһа юрөөнэб, хүдэлжэ байһан багшанартаа амжал­та ехэтэй, саашадаа урагшатай, хүгжэлтэтэй ябахые хүсэнэб.

Сэсэг ДАРМАЕВА, багшын ажалай ветеран