​Буряад – Монголой эхэнэрнүүд

Зуун жэлнүүдэй саада тээ

 Агууехэ хаанай алтан угай гарбалта Эхэ Алан Гуа, түрэһэн эжынь Оулэн хатан, 28 наһатайдаа Монголой империин хаанай хатан болоһон Борте, дайсадые харсага мэтээр сарадаг сэрэгшэ басаган  Хутулун, талын империин хаан шэрээдэ заларжа зонхилһон Тёрегене хатан ба Сорга хатан, Хойто Юань империин монгол зонхилогшо  Мандуухай Сэсэн хатан г.м Буряад – Монголой үльгэр домогто эхэнэрнүүдэй нэрэнүүд түүхэдэ мүнхэрһэн.    

Сэсэн ухаатай, абъяас түгэлдэр бэлигтэй тэдэ гоо һайхан хатад дангинарые  урдын Египедэй Клеопатра, Нефертити г.м алдар суута эхэнэрнүүдээр сасуулмаар гэжэ тоосоогүй.

Бүһэтэйшүүлэй олон жэлнүүдэй туршада забһаргүйгөөр холын оронгуудаар дайлалдажа ябаха үедэ Талын Империин ажабайдалынь эхэнэрнүүдэй найдамтай харууһан доро байдаг байһан. Монголой Агууехэ Империин хүгжэн һалбаралгада эхэнэрнүүд сэгнэшэгүй ехэ нүлөө үзүүлһэн түүхэтэй.   

Чингисхаанай Ордоной бүхы байра байдал, үхибүүдэй хүмүүжүүлгэ Бортэ нэрэтэй ехэ хатанай мэдэл доро байһан гэжэ эли. Тэрээнһээ гадуур, хари гүрэнүүдэй элшэн сайдуудые болон наймаагай хамбынуудые угтажа абаха, хүндэлхэ, хэлсээнүүдые баталха г.м. гүрэнэй харюусалгата хэрэгүүдые үндэр хэмжээндэ гүйсэдхэхэ үүргэтэй байһан.   

Адуу малаа хоол тэжээлээр хангахын тулада аймаг хотонууд жэлэй дүрбэн сагта нүүдэг һааб даа. Һарлаг үхэрнүүдые ба сарнуудые ехэнхидээ хүллэһэн ашаатай олон тэргэнүүдые хүтэлэн ябуулжа хүрөөд, шэнэ буусада һэеы гэрнүүдые бодхоолгын, малай хото хорёо барилгын хэрэгүүд мүн лэ эхэнэрнүүдэй уялга байгаа бшуу. Тэдэнэр эрэшүүлэй үүргэтэ ажалнуудые жэншэдгүй бүтээгээд, бүһэтэйшүүлэйнгээ дайнһаа бусахые хүлеэдэг һэн ха.

 

Эрдэнитэ шулуун косметикэ

Ямаршье хүндэ сагта манай элинсэг эжынэр эхэнэрэйнгээ гоёлой гутал хубсаһа, шэмэглэл зүүдхэлнүүдые наринаар хадагалжа зүүдэг, элдэб янзын косметикын аргануудые хэрэглэдэг байһан гэжэ мэдээжэ.             

“Дэлхэй дээрэ эхэнэртэй хамта косметикэ бии болоһон”, - гэжэ хэлэгдэдэг. Түрүүшын хүнүүдэй байрын агы нүхэнүүд соо эхэнэрэй уралаа будадаг помада олдожо, эрдэмтэдые гайхуулһан гэдэг.

Олон зуунуудай саана буряад – монгол эхэнэрнүүд дэлхэйн эгээл түрүү һайн косметикэ хэрэглэдэг байһан гэжэ эли. Хахад дэлхэйе эзэмдэһэн монголнууд Энэдхэг, Хитад, Греци, Перси болон Европын гүрэнүүдэй үндэр хүгжэлтын эд хэрэгсэлнүүдэй тоодо эм домто болон косметикын зүйлнүүдые гэртээ асардаг байгаа ха юм.  

Эртэ урдын сагта зүүн зүгэй арадуудай хэрэглэдэг байһан косметикын арганууд мүнөөшье хубилангүй зандаа хаа хаанагүй сэгнэгдэдэг.

Жэшээнь, монголой хаануудай хатанууд ногоон эрдэниин шулуун (изумруд), бадмаа раага шулуун (рубин), номин (бирюза), субад эрдэни шулуун (жемчуг) г.м. үнэтэ шулуунуудые нюдэжэ үйлэдбэрилһэн пудра нюурайнгаа арһанда түрхижэ, уршалаануудые, бүдэнгүүдые болон элдэб эреэн толбонуудые һалгадаг байһан гэжэ эли.

Тэрэнэй хажуугаар, нефрит шулуунай хабтигархан хэһэгүүдые үдэр бүри нюуртаа няажа табяад барихада, хамаг хабдарнуудые, уршалаануудые һалгадаг гэжэ урдын номууд соо хэлэгдэдэг.

Үшөө неһрит шулуун бөөрын ба суухын үбшэнгүүдые эрхимээр эдэгээдэг гэдэг. Урдань хээлитэй эхэнэрнүүд нефрит шэмэглэлнүүдые гэдэһэндээ зүүгээд ябадаг заншалтай байһан. Тэрэнь хүнгөөр нарайлхын тулада гэһэн удхатай ха. 

Мүнөөшье “гуаши” гэһэн нефритэй хюһамал хэһэгүүд бүхы дэлхэйгээр үргэнөөр хэрэглэгдэдэг гэжэ эли.   

 

Гүүнэй сэгээ - үһэндөө

 Үшөө урдын буряад – монгол эхэнэрнүүд ялагар мэлигэр гоё арһатай болохын тулада нюуртаа түхэреэн һүүлтэ хониной ба адууһанай өөхэ түрхидэг байһан заншалтай. Тэрэнь үшөө үбэлэй хүйтэн агаарһаа, хагсуу хабарай һалхинһаа хүнэй нюур найдамтайгаар аршалдаг ха. 

Үни урдын сагһаабуряад - монгол эхэнэрнүүд эгээл һайхан үһэтэй гээд суурхадаг. Энэ талаар тэдэнэр олоной һайшаалда хүртэдэг Солонгосой эхэнэрнүүдые булидаг ха. Тиигээд, үдхэн торголиг үһэеэ  бүхэжүүлжэ,  “ялас” гэмэ толорооень хурсадхахын тулада манай элинсэг эжынэр гүүнэй сэгээ түрхидэг байгаа. Монголдо мүнөөшье хүрэтэр тус арга үргэнөөр хэрэглэгдэдэг.

Хитадһаа асарагдадаг барайгарай хүрпөө (рис) урдань ехэ хоморой ба үнэтэй сэнтэй һэн тулань гансал баян эхэнэрнүүд нюуртаа түрхижэ, арһаяа “шаазан мэтэ” мэлигэр гоё болгохо аргатай байгаа. Харин мүнөө хүн бүхэн тиимэ урдын арга хэрэглэжэ, хүүхэлдэйн шэнги шэг шарайтай болохо аргатай. Тэрэнэй тулада бусалһан уһан соо сагаан барайгарай хүрпөө эдьхэжэ худхаад, һүн сагаан үнгэтэй болоторынь байлгаха хэрэгтэй. Удаань тэрэ эдьхэмэл уһаяа нюурайнгаа, хүзүүнэйнгээ арһанда түрхёод байлгагты. Хахад час тухай байлгаад, уһаар зайлажа һалгагты. Үдэр бүри иимэ арга хэрэглэжэ байбал, нэгэ – хэды сагай үнгэрһэн хойно гэнтэ өөрыгөө гэрэлдэ танингүй байжа болохот: “Үй, энэ залуу сэбэр хэн гээшэб?           

 

Хониной һүн уршалаа һалгадаг

Буряад – Монголой эхэнэрнүүд хониной һүн эгээл эрхимээр нюурай арһые залуу гоё болгохо аргатай гэжэ тоолодог байһан. Илангаяа хониной гашалһан һүн үндэрөөр сэгнэгдэдэг һэн ха. Эхэнэрэй нюурые үнжэгэн сагаахан, мэлигэр зөөлэхэн, арюухан сэбэрхэн болгохо аргатай гээд урдын сагһаа хаанай хатадшье, юрын малшадшье илгаагүй үргэнөөр хэрэглдэг байһан түүхэтэй.

Мүнөөнэй эрдэмтэдэй элирүүлһээр, хониной ба ямаанай һүн үхэрэйхидэ ороходоо һураггүй баян бүридэлтэй ха.            

Мүн лэ манай элинсэгүүд хониной һүөөр үйлэдбэрилһэн брынзэдэ дуратай байгаа. Тэрэнь хүнэй бэе сооһоо хорото зүйлнүүдые эрхимээр гаргадаг, үлтэй хоолтой эдеэн гэжэ мүнөө элирүүлэгдэһэн. 

 

                           Имбирь хүбүүдые бэлэглэдэг

“Хүбүүдые түрэхэ хүсэлтэй эхэнэрнүүд имбирь ехээр эдихэ ёһотой”, - гэжэ урдын хитадай һургаалнууд соо хэлэгдэдэг. Тиимэһээ урдын Монголой эхэнэрнүүдэй хүршэ гүрэнһөө тус ургамалай үндэһые асаруулжа хатаагаад, нюдөөд, бүхы эдеэндээ нэмэжэ эдидэг байһан тухай тэмдэглэлнүүд бии.

• Бурханай үршөөлөөр гү, али имбириин хүсөөр гү, тус үндэһэ эди эдиһээр, нээрээшье, үнинэй хүлеэгдэһэн хүбүүгээ түрөөб, - гэжэ манай үеын эхэнэрэй бэшэһэн тэмдэглэл бии. Үшөө гайхамшагтай түргөөр тураһандаа баяртайб.

Имбириин хүнэй бэеын иммунитет шангадхажа, уураг толгойн хүдэлөөе райжаруулдаг,  үлүү маряатай хүнүүдые тураадаг тухай манай элинсэгүүд үнинэй мэдэдэг байһан.

Үшөө урдань халдабарита тахал үбшэнгүүдэй үедэ имбирь эрхимээр туһалдаг гэжэ зүүн зүгэй арадууд этигэдэг һэн ха.

 

Гранат элбэг - дэлбэгэй жэмэс!

Ехэнхи жэмэстэ ургамалнууд наранай элшэ туяа бэедээ шэнгээжэ болбосордог. Харин гранат наранай ба һарын элшэ гэрэлнүүдые адли зэргээр тунаан абадаг гэжэ хэлэгдэдэг. Тэрэнь “инь – янь” (эрэ – эмэ) гэһэн замби түбиин энергиие адляар тэнсүүлһэн гэжэ удхатай.

Тиимэһээ гэр бүлэдөө эбтэй эетэй, дүүрэн хүсэд байдалтай байхын тулада гранат абажа эдидэг, дүрсыень үлгөөд байхнь шухала.

Үшөө үбгэ һамган хоёр һүниин тэндэ нэгэ гранат хубаалдажа эдидэг байбал, хододоо эбтэй эетэй, бэе бэедээ үнэн сэхэ  байха гэжэ зүүн зүгэй арадуудай урдын һургаалнууд соо хэлэгдэдэг. Тиихэдээ, заабол эхэнэрынь хубааха ёһотой.