Эсэгын һургаал – эрдэм, эхын захяа - хүсэн

Бүхэ үндэһэтэй арад

Һая болотор «урдын нүүдэлшэд – ямаршье соёл урлалгүй, зэрлиг ба дайшалхы дошхон абари зантай арад байһан», - гээд, бүхы түүхын номууд соо бэшэгдэдэг байһан. Харин мүнөө тэдэ баримтанууд тад ондоо боложо хубилна.

Москва хотын Нүүдэлшэ арадуу­дай соёлой музейн захирал, эрдэм­тэн-этнограф Константин Куксин иигэжэ бэшэнэ:

«Мүнөөнэй хүнүүд Түб Азиин нүүдэлшэдэй түүхэ тухай юушье мэдэдэггүй шахуу. Тиигээд бага- сага мэдэсэнүүдынь ехэнхидээ муу хараа шэнжэтэй. Тэрэ тон буруу, алдуутай ябадал гэжэ тэмдэглэ­хэнь шухала! Манай музейн баян коллекцинүүд урдын нүүдэлшэдэй айхабтар һонин, гүнзэгы ба сэсэн мэргэн ёһо заншалнуудтай, соёл түүхэтэй байһаниие гэршэлдэг».

Саашадаа К. Куксинай онсо тэмдэглэһээр, табан хушуу мал тэн­жээн үдхэхэ хэрэг ургаса таряа ургу­улалгын ажалһаа һураггүй орёо, хүндэ. Тэрэниие урагшатайгаар эрхилжэ амидардаг арад үндэһэ изагуураараа шэрхи, бүхэ, ухаатай, сэсэн байха ёһотой гэжэ тоосоогүй.

Монгол туургата арадууд 85 мян­ган жэлэй саада тээ эндэхи дэбис­хэр дээгүүр байрлаһан түүхэтэй.

XIII зуун жэлдэ Чингис хаан дэлхэй дээрэ эгээл томо ехэ гүрэн байгуулһан. Тэрэнэй 25 жэлэй туршада эзэмдэһэн элдэб олон гүрэнүүдэй ба арадуудай хэмжээн­дэ Агууехэ Римэй импери аяар 400 жэлэй туршада хүрэжэ шадаагүй.

Тиимэ ажалша бүхэриг ба габша­гай сэрэгшэдтэй манай элинсэгүүд үхибүүдые хүмүүжүүлгын өөрын тус­хай заншалта аргануудые зохёоһон. Тэдэнь олон зуун жэлнүүдэй туршада найдамтай һайн аша үрэтэй байһанаа гэршэлээ юм. Һула, муу хүмүүжүүлгэтэй ургаһан бүһэтэйшье хүн, эхэнэршье ядуу, тулюур байдалтай байхаһаа гадна амиды мэндэ ябаханьшье бэрхэтэй һэн гэжэ эли.

Тиимэһээ үри хүүгэдтээ золтой, жаргалтай хуби заяа хүсэһэн гэр­тэхин, нэн түрүүн, тэдээнээ эрхи­мээр хүмүүжүүлхэ ёһотой гэһэн элинсэгүүдэй һургаал мүнөөшье удха шанараа алдаагүй.

Эрын юһэн эрдэни

Дундахи зуун жэлнүүдтэ дэл­хэйе дорьбооһон, юртэмсые доһолгооһон талын нүүдэлшэ арад үхибүүдээ ямар аргаар хүмүүжүүлдэг байгааб?

Манай элинсэгүүд хүбүүдые бага балшар наһанһаань эхилжэ, «эрын юһэн эрдэнидэ» һургадаг байһан заншалтай. Тэрэнь урлал тамир хоёрые нэгэдүүлһэн эрдэмүүд:

Агнуури; һурша номоор харбал­га; ташуур гүрэлгэ; мориной шүдэр зохёон бүтээлгэ; нарин урлал (алта мүнгөөр дархалха); бүхэ барилдаан; мори урилдаан; һээр шаалган; дар­ханай ажал (модоор дархалха).

Эдэ юһэн янзын эрдэнитэ хэрэгүүдые хүбүүд 6 наһанһаа эхилжэ, бэеэ хүсэтэрөө шудалдаг байгаа. Тиигээд бултыень эрхимээр хэрэглэдэг бүһэтэйшүүл «Эрхим эрын түрүү!» гэһэн арадай магтаал хүндэдэ хүртэдэг һэн ха.

Тэрэнэй хажуугаар, урдын буряа- дууд хүбүүдээ бага наһанһаань гэрэйнгээ хамаг ажалда хабаадуул­даг, малай абари зан тухай ойлгуул- даг, тэдэниие зүбөөр ажаллаха, аргалха хэрэгүүдтэ, малай бэлшээ­риин һайн газарнуудые тодорхойл­жо һургадаг байһан.

Эхэнэрэй долоон шанар

Урдын буряад-монголшууд баса­гадай хүмүүжүүлгэдэ мүн лэ ехэ анха­ралаа хандуулдаг байһан. Балшар наһанһаань үхин үринэртөө: «Ши ерээдүйн эрхим гэрэй эзэн эхэнэр, энэрхы сэдьхэлтэй эжы, наһанайнгаа нүхэрэй найдамтай түшэг тулгань болохош», - гэжэ һурган заадаг байһан юм.

Нүүдэлшэ талын эрхим эхэнэрнүүд иимэ долоон шанартай байха ёһотой һэн ха: оёдол; эхэ эсэгэ­еэ гурбан зөөлэнөөр - үгын, эдеэнэй, унтариин – хангаха; үхибүүдээ ёһо журамтайгаар, һайнаар хүмүүжүүлхэ; гэр гуламтаяа арюун сэбэр, дулаан байлгаха; адуу малаа тобир таргана­ар тэнжээхэ, сагаан эдеэгээ hайнаар буйлуулха; эрэ нүхэрөө, ороhон айл­шадые хүндэлхэ.

Эхын нангин һүн

Манай элинсэгүүдэй заншалаар, эхэнэрэй эгээл нангин уялга – үхибүүдээ тэнжээлгэ. Эхынгээ һү хүхөөгүй үхибүүн саашанхи наһандаа хүйтэн, шэрүүн, тулюур, муу абари зантай хүн болодог гэжэ хэлэгдэдэг. Харин эжынгээ һү удаан хүхэжэ ургаһан хүнүүд элүүр энхэ, бата бүхэ бэетэй байхаһаа гадна, зулгы сагаан сэдьхэлтэй байдаг, эхэ эсэгэдээ ба бусад зондо энэрхыгээр хандадаг.

Жэшээлбэл, Монголой дэлхэйн абарганууд болоһон суутай барил­даашад булта 5-6 наһа хүрэтэрөө эжынгээ һү хүхэһэн гэжэ эли.

Тэрэнэй хажуугаар, урдын буряад- монголшууд үлгын дуун айхабтар шухала удха шанартай гэжэ тооло­дог байһан. Нялха нарайдань эхын бөөмэйлэн дуулаһан үлгын дуунай үгэнүүд, аятайхан аялгань, түрэл һайхан хоолойнь зэдэлээн – булта хүнэй һүнэһэн бэедэ шэнгэжэ, урда­хи наһандань золтой заяанай хэшэг үршөөхэ аргатай.

Ехэ өөдэлдэггүй, муу хуби заяатай гү, али гэбэл, ухаа сэдьхэлэй үбшэнтэй (шизофрени) хүнүүд тухай: «Эжыдээ бөөмэйлүүлээгүй, үлгын дуу шагнаагүй хүн хаш даа», - гэжэ манай үбгэ эсэгэнэр хэлэдэг байһан.

Тиимэһээ хүүгэдтээ мээхэй, урин зулгы зантай эхэнэр гээшэ бүхы уг гарбалайнгаа, үри һадаһадайнгаа жаргалтай, арюун хуби заяанай хар­гы зам тодорхойлдог.

Эхэнэр – ами наһанай эхин

«Амжалтатай, туйлалтатай бүһэтэй хүнэй хажууда заабол сэсэн ухаатай, ажалша бэрхэ эхэнэр байдаг», - гэжэ мүн лэ гүнзэгы удха шанартай үгэнүүд. Эхэнэр – ами наһанай эхин. Эхэнэрэй хэрэглэдэг амһартанууд, хубсаһаниинь, зүүдхэлнүүдынь эзэнэйнгээ һүлдэтэ амитай байдаг, бүхы бүлын байдалда нүлөө үзүүлдэг гэжэ хэлэгдэдэг. Һалан муу эхэнэрэй хэрэгсэлнүүд, хахархай удархай хубсаһан – муу нүлөөтэй, бүлын бүхы гэшүүдэй урда һайн хэрэг ушарнуу­дай үүдэнүүдые хаадаг гэһэн үгэтэй юм.

Урдын буряад эхэнэрнүүд арһа шүрбэһэ элдэжэ, нооһо ээрэжэ, бүхы бүлынгөө гэшүүдэй гутал хубсаһа оёдог байһан гэжэ мэдэнэбди. Эхэ­нэр бүхэн «хурдан зүүнэй, утаhан hабагшын, алтан хайшын, мүнгэн хурабшын эзэн» байгаа ха юм. Манай хүгшэн эжынэр һэеы гэрэйнгээ гуламтын хажууда һүр жабхаланта гоё һайхан хубсаһануудые оёдог байһан.

Мүнөөнэй Европын, Америкын үндэр моодын тайзанууд дээрэ дефи­ле-харалгануудые үнгэргэдэг мэр­гэжэлтэдэй онсо тэмдэглэһээр, бүхы дэлхэйн арадуудай үндэһэн заншалта хубсаһанууд сооһоо эгээл баян, гоё ба гүнзэгы удха шанартайнь – монгол туургата арадуудай хубсаһан.

Урдын буряад-монголшууд үхибүүдэйнгээ хүмүүжүүлдэ айхабтар ехэ анхаралаа табидаг байһан. Тии­гээд эрдэмтэн-этнограф К. Куксинай онсо тэмдэглэһээр, талын нүүдэлшэд оршон тойронхи байгаалидаа ехэ гамтайгаар хандадаг байһан. «Бүхы хүнүүд, амитад, ургамалнууд, гол мүрэнүүд, хада ууланууд нэгэ амитай, хоорондоо бүхэ холбоотой - Эхэ дэл­хэйн эрхэтэн», - гэһэн үбгэ эсэгэнэрэй этигэлынь мүнөөшье сахигдаха ёһотой.