​​Нагасын тэнгэри ехэ

Аяар холын Италиин Римдэ олоной дура буляаһан оперын ехэ дуушан Аяна Самбуу Буряадта ажаһуудаг түрэлхидтэеэ холбоо бариха хүсэлтэй байһанаа һаяхана мэдүүлбэ. Монгол Уласта кино найруулгын үндэһэн һуури табигша, уран зохёолшо Цэбээнэй Зандраа гэдэг нагаса абань Түгнын талын Дээдэ-Боомһоо гарбалтай юм. Ори ганса Арюна басаганиинь Монголой эрдэм ухаанай академиин түрүү эрдэмтэн-физик тула, космическа шэнжэлгэнүүдые хэдэг лабораториин гол мэргэжэлтэн ябаһан. Тиигэжэ сансар руу ниидэхыень Гуррагча Ганзориг хоёрые бэлдэлсэһэн габьяатай. Гэнтын аюулһаа боложо, 1991 ондо наһан болоходонь, Цэбээнэй Зандраа нүхэртэеэ хамта Аяна Алтан гэжэ хоёр зээнэрээ үндылгэһэн байна. Нагаса абадаа үргүүлһэн зээ басагантайнь хөөрэлдөө дурадхахамнай.

- Аяна, танай нагаса аба Цэбээнэй Зандраа Монгол орондо алдар соло ехэтэй байбашье, Буряадай олонхи зон нэрыень дуулаагүй байна. Хэһэн хэрэгыень тобшохоноор хөөрэжэ үгыт.

- Минии нагаса аба буряад нэрэеэ үндэр дээрэ үргөө гэхэ байнаб. Буряад арад түмэн минии абаар омогорхохо аабза. Түрэһөөр 100 жэлэйнь ойе һаяхана түрын хэмжээндэ Монгол Улас тэмдэглээ.

Цэбээнэй Зандраа Монголой түрүүшын мэргэжэлтэ кино найруулагша юм. Агуу дайнай һүүлээрхи уран һайханай болон баримтата фильмүүдые буулгахаһаа гадуур кино-урлалда шэнэ жанр – хүгжэмтэ фильм (водевиль) байгуулһан. Түрүүшын үнгэтэ фильм, мультфильм Цэбээнэй Зандраагай ашаар монгол арад түмэн хараһан. Джакартада (Индонези) болоһон уласхоорондын Афро-Азиатска кинофестивальда Гран-при шан абаһан. Энэ хадаа Монголой кино-урлалай түрүүшын үндэр шан байгаа.

Нагаса абамни эсэлтэ сусалтагүйгөөр хүдэлжэ, Улаан-Баатарай урданай түхэл шарай харуулһан түүхэтэ кадрнуудые олоһон. Гадна Монгол Агуу Хубисхалай гол герой Сүхэбаатарые буулгаһан плёнко Россиин түб архивуудаар бэдэржэ олоһон юм.

Монгол уралигай хүгжэлтын алтан үе байгуулһан Цогзолмаа Хайдав хоёрой залуугайнь дүрэ абымнай буулгаһан кино соо үлэнхэй.

Манай аба Москвагай ВГИК түгэсхэһэн. Мэдээжэ артистнууд болохо Клара Лучко, Нонна Мордюкова, Вячеслав Тиxонов, Сергей Бондарчук гэгшэдтэй суг һураһан юм.

Монголой алтан жасада ороһон 40 гаран фильм Цэбээнэй Зандраа найруулан буулгаа. Тэдэниинь бүхы Советскэ Союзай республикануудта танил болохоһоо гадна, дэлхэйн 17 гүрэндэ харуулагдаһан. Үшөө тиихэдэ монгол уран литературын алтан жасада ороһон олон тоото туужа болон романуудынь бии.

Цэбээнэй Зандраа

- Уран зохёолнуудыень заатагүй уншаха гэжэ оролдохоб. Гэбэшье танай зохёохы зам буряадуудта баһал һонирхолтой байха аабза.

- Би Монголой 3-дахи совет һургуули алтан медальтай дүүргэһэмби. РСФСР-эй Посольствын дэргэдэхи хүгжэмэй һургуулида Маргарита Григорьевагай хүтэлбэри доро фортепианын класста һуража гарааб. Удаань Гуманитарна Ехэ һургуули түгэсхөөб. Тиигэхэ зуураа Монголой арадай артист Г. Хайдавай хэшээлнүүдые абаад, Монголой соёл болон уралигай ехэ һургуулида ороо һэм. Тэрэнээ болон урдахишье һургуулинуудаа улаан дипломтой дүүргээб.

Оперын дуушанай һургуули шудалжа байхадаа, Монголой олзын хэрэг хүгжөөлгын агентствэдэ англи хэлэ заадаг байгааб. Тиибэшье дуушан болохо хүсэлни булюу байжа, Монголой филармониин тоглолтонуудта хабаадажа эхилээ һэм.

Хаанаб даа Европодо һураха хүсэл минии зосоо ходо байгаа. Теэд 2000 оной эхеэр тэрэнээ хүсэлдүүлхэнь бэрхэтэйшэгшье һаань, 2000 ондо Лондондо һураха арга боломжо намда үгтөө бэлэй. Тиихэдэ залуухан, олон ехэ-ехэ түсэбүүдтэй ябаа һэм.

- Харин яагаад Итали ябашаһан?

- Дээдын мэргэжэлэй дуушан болохын тулада, итальян хэлэ шудалха хэрэгтэй гэжэ ойлгооб. Дэлхэйн оперын 80 хубинь итальян хэлэн дээрэ ха юм. Тиимэһээ гэртэхинтэеэ хэлсээд, Итали ошохо тухай шиидхэбэри абааб. Саашанхи хуби заяагаа тиигэжэл эрид хубилгаа болоноб. Афинада үнгэрһэн Мария Калласай урилдаанда хабаадахаяа анха түрүүн ерээ бэлэйб. Тэрэ урилдаанай гол шүүгшээр оперын агууехэ дуушан Паоло Монтарсоло хүдэлөө. Дуулахадаа, зүбөөр амилнаш гэжэ тэрэ анхараад, бэлигээ улам мүлихэ гэбэл, Рим ерээд, минии утаһаар хонходоорой гэжэ захиһан юм. Удаан бодожо байнгүйгөөр, Рим ошожо, шабинь болоо һэмби. 3 жэл үлүүтэй маэстрын хэшээлнүүдые абааб. 80 наһа хүрэһэн багшымни зүрхэн тогтошоһон юм... Намда эгээл һүүлшынгээ хэшээл үгөө. Тиигэхэдээ иигэжэ хэлээ бэлэй: “Би бүхы дэлхэйгээр ябааб, гансал шинии түрэһэн нютаг хараагүйб. Теэдшье шинии ашаар Монгол орон тухай мэдэсэтэй болооб. Тиигэһэндээ ехэ баяртайб”. Паоло Монтарсоло намайе ёһотой дуушан болгоол даа. Иимэ багшатай ушарха аза тудаһандань ехэ олзуурхадагби.

Римдэ һураха үедөө наһанайнгаа ханитай уулзааб. Магистратураяа дүүргээд, басагатай болооб.

- Наһанайтнай нүхэр итальян яһанай гү?

- Тиимэ. Марко гэжэ нэрэтэй. Айл бүлэ болоһоорнай, 16 жэл гүйсэжэ байна. Ехэ гайхалтайнь гэхэдэ, минии Итали тухай бодоошьегүй ябатар, манай хамаатан болодог Цэгмид гэжэ хандамаа эхэнэр шоо хаяжа үзөөд, итальян яһанай нүхэртэй болохош гэжэ хэлэһэн юм. Яагаад хараһан байгаа гээшэб?

Нүхэрни культуролог мэргэжэлтэйшье һаа, ондоо һалбарида хүдэлдэг. Сугтаа соёлой эблэл байгууланхайбди. Манай тоглолтонуудые заримдаа хүтэлдэг юм. Марко нэгэнтэ бэшэ Монгол ошоһон, нагаса аба эжытэйм, дүү хүбүүнтэйм танилсаһан. Россидашье байһан.

- Тиихэдээ хэды хэлэ мэдэхэ болоно гээшэбта?

- Ород ба монгол хэлэнүүд түрэлхи хэлэнүүдни болоно. Үшөө тиихэдэ англи болон итальян хэлэнүүдые мэдэнэб.

Минии нагаса эжы ород байһан. Тиимэһээ гэртээ ходо ородоор харилсадаг байгаабди. Ород һургуули түгэсэһэмби. Эжы абынгаа уг нютаг болохо Ородой Холбоото Улас руу ошоһомби. Һүүлшынхиеэ 1998 ондо Улаан-Үдэдэ байгааб. 2003 оной эхеэр Итали ерэһэмби. Нагаса абынгаа түрэһэн нютаг Буряадта өөрынгөө тоглолто үгөө һаа, ехэ һайн байгаа. Наһаараа һанаха үйлэ болохо һэн.

- Теэдшье тамнай мүнөө Европын ехэ тайзанууд дээрэ гаранат. Хэдытэйһээ дуулажа эхилээбта?

- Минии хоолой хоморой гэжэ тоологдодог. Колоратурна меццосопрано болоно. 18-19-тэйһөө дуулажа эхилээб. Теэдшье хүгжэмэй һургуулида нэгэдэхи ангиһаа хоортой дууладаг байгаабди. 19-тэй байгаад, түрын хэмжээндэ үнгэрһэн англи хэлэнэй дуунуудай урилдаанда түрүүлһэмби. Тэндэ хабаадахамни гэжэ гэртэхинһээ нюуһамби. Гэбэшье түгэсхэлэй шатадань нагаса аба эжы хоёрни ерээд байгаа. Улаан-Баатарай бүхы тайзанууд дээрэһээ дуулааб.

Харин Римдэ магистратура дүүргээд, Политэамын театрта урилга абааб. Папа Римскиин кардиналнуудай урда дууладаг байгааб. Теэдшье ехэнхидээ Римдэ дууладагби. Бүхы гол тайзанууд дээрэнь гарааб, салонуудташье уригдааб. Испаниин, Грециин, Великобританиин, Франциин, Гонконгын ехэ тайзанууд дээрэ дуулаaб.

Үшөө тиихэдэ найруулагшын дүйтэй боложо байнаб. Россиниин «Золушкые», Доницеттиин «Волшебный напиток» гэжэ зүжэгүүдые найруулан табиһан байнаб. Залуушуулай оперын тоглолтошье найруулжа үзөөб.

Монгол руу Россиниин «Золушкые» асаржа, Монголой гүрэнэй оперын театрай тайзан дээрэһээ харуулаа һэм. Тон орёо итальян зүжэг Монголой тайзан дээрэ анха түрүүшынхиеэ зэдэлээ гэхэдэ болохо, илангаяа хорёод ороной артистнуудһаа бүридэһэн найруулга нютагай түүхэдэ үзэгдөөгүй байгаа бшуу.

Монгол ороноо түлөөлжэ, Миланда “EXPO-2015” гэжэ үзэсхэлэндэ хабаадаа һэм. Тэндэ минии рассказ эрхим 10-ай тоодо ороһон байна. Нагаса абадаал адли уран зохёол бэшэжэ туршанаб.

Продюсер болонхойб гэхын аргагүй. Теэдшье манай “New Opera Dimensions” гэжэ соёлой эблэл Римэй үргэн олониитэдэ мэдээжэ болонхой. Тэрэ эблэлэй Президентээр хүдэлнэб. Тоглолтонуудые, үдэшэнүүдые, уулзалгануудые эмхидхэнэбди. Жэшээнь, Сан-Францискодо ажаһуудаг буряад яһанай оперын дуушан Марина Ханхалаевагай тоглолто һаяхана үнгэргөөбди.

Гадна манай эблэл хари гүрэнүүдэй айлшадта зорюулжа, Римэй зүрхэн болохо Колизейн ба Венецианска талмайн хажууда соёлой хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэдэг. Манай эблэлэй ашаар аяншалгын визэ абаһан зон 7 хоногой туршада Италиин гайхамшагта газарнуудаар ябаха аргатай бшуу.

- Нютагаархидаараа холбоо баридаг?

- Италида монголнууд олоншье һаа, бэе бэеһээ ехэ холо ажаһуудаг. Тиимэ ехэ холбоотойбди гэхын аргагүй. Монголой Түлөөлгын эмхи бидэниие нэгэдүүлхэ гэжэ ехэ оролдолго гаргадаг.

- Сагаан һара морилоод байна гээшэ. Амаршалнаб! Италида ажаһуубашье, монгол туургата арадуудай гол һайндэрые тэмдэглэдэг бэзэт?

- Молор һайхан Монгол орондо түрэжэ үндыһэн намда Сагаан һара болбол ехэ удхатай һайндэр болоно. Гэртээ заатагүй буузаяа мушхадагби. Итальян нүхэдтэмни бууза ехэ һайшаагдадаг. Итальян болон француз яһатан Монгол орондо ехэ дуратай. Диваажанай орон шэнгеэр бододог ха. Байгал далайгаа картада харуулжа байжа, Буряад орон тухайшье хөөрэдэгби. Мэдэжэ байг лэ!

Гэр бүлын альбомһоо гэрэл зурагууд