Арадай «абдарта» - анханайнь нэрэ

Гурбан зуун жэлэй саана бии болоһон баян түүхэтэй Эрхидэй нютаг Эрхүүгэй можын Оһын аймагта оршодог юм. Буряад арадайнгаа дунда мэдээжэ болоһон элитэ эрдэмтэдэй, багшанарай болон бусадшье сэхээтэдэй үлгы тоонто нютагта түрэл хэлэеэ, заншалта соёлоо нангинаар сахижа байдагынь һайшаалтай. «Буряадай тэнгэри» гэжэ һонирхолтой, олоной анхарал татама түсэл энэ нютагта бэелүүлэгдэнэ. Тэрээн тухай тодорхойгоор Эрхидэйн дунда һургуулиин хүтэлбэрилэгшэ Андрей Афанасьевич СЕРГЕЕВ хөөрэнэ.

- «Буряадай тэнгэри» гэһэн түсэлнай һаял бэелүүлэгдэжэ эхилбэ. Эрхүүгэй можын астрономуудай бүлгэмтэй хани барисаанай хэлсээ баталжа, иимэ ажал эрхилэгдээ һэн. Буряад угсаатан тэнгэриин одо мүшэдые яагаад нэрлэдэг байһанииень тодоруулжа, арадаймнай аман зохёолдо, үльгэр домогуудта хайшан гээд харуулагдаһан тухай шэнжэлжэ, анханайнь нэрэ томьёо һэргээхэ зорилго табигдаа. Тиимэһээ һурагшаднай аргагүй ехэ шэнжэлэлгын ажал хэхэ түсэбтэй. Тэрэ тоодо буряад уран зохёолнуудаа, домог үльгэрнүүдээ үзэжэ, хизаар ороноо шэнжэлдэг эрдэмтэдээр хөөрэлдэжэ, иимэ мэдээнүүдые суглуулха болоо. Минии һанахада, энэ түсэлэй үүргэ сэгнэшэгүй ехэ. Һурагшаднай иимэ шэнжэлэлгэ үнгэргэхэдөө, түрэл хэлэеэ эрид хурса болгожо, буряад арадайнгаа аман зохёол болон ёһо заншалнуудаа һайнаар мэдэхэ болоно ха юм. Мүн тиихэдэ мүнөөнэй буряадууд һара, наран, мүшэн гэхэһээ бэшэ, тэнгэриин ондоо одо мүшэдые нэрлэжэ шаданагүй. Энэ шэнжэлгэеэ дүүргэжэ, һурагшадайнгаа хэһэн ажал хэблэжэ гү, али интернет сүлжээндэ табихабди.

Үхибүүдэй дура буляаһан үүсхэл

Гүрэн түрын хүгжэлтэ һуралсалай болон эрдэм ухаанай һалбари дээрэ үндэһэлдэг ха юм даа. Үндыжэ ябаһан залуушуулаа бага балшар наһанһаань эрдэм шэнжэлэлгээр һонирхуулха, бэлиг талаангыень элирүүлжэ шадаха гээшэ багшын шадабариһаа дулдыдана. Эрхидэйн һургуулида дүй дүршэлтэй, үндэһэн гэгээрэлдээ ханалгатайгаар хандадаг багшанар олон юм. Тэдэнэй нэгэн физикын болон астрономиин багша Андрей Андреевич Балдаев болоно. Һуралсалайнгаа болон хүмүүжүүлгынгээ ажалда тэрэ үндэр эрилтэнүүдые табижа хүдэлдэг багшанарай нэгэн бшуу. 2018 ондо Эрхидэйн дунда һургуулида астрономиин хэшээлнүүд дахинаа заагдажа эхилһэн юм. Түрүүшын хэшээлһээнь эхилжэ, астрономидо хабаатай шэнжэлгэнүүд һурагшадай дура буляаһан юм. Тиимэhээ энэ хэшээлнүүдээ улам һонирхолтой болгохын тула һургуулидаа өөһэдын телескоптой болохо арга боломжонуудые бэдэржэ эхилһэн байна. Тиигэжэ энэ һуралсалай жэлэй эхиндэ бэлдэһэн хүдэлмэринь үндэр сэгнэлтэ абажа, тусхай грантын шанда хүртэһэн аабза. Энэл мүнгөөрөө мүнөө үеын томо телескоп һурагшадтаа абажа үгөө.

- Би өөрөөшье һурагшадтаяа хамта мүшэдэй хүмэрин унахые хараха, һара дээрэхи хада уулануудые шэнжэлхэ, ондоо одо мүшэдые үзэхэ дуратайб. Өөрын нюдөөр иимэ юумэ хараа үзөөгүй хүн энээние ойлгохогүйл даа, - гэжэ Адрей Андреевич тэмдэглэнэ.

Мартаhанаа hэргээн...

Эрхүү хотын планетариин хүтэлбэрилэгшэ Павел Никифоровэй хэлэhээр, иимэ багахан нютаг һууринда талаан бэлигтэй багшанар ажалаа эрхилжэ байхадань омогорхомоор. Андрей Андреевич Балдаев шэнги зориг түгэлдэр, урагшаа һанаатай багшанарта туһалжа байхадаа, баяртай байнаб. Һурагшадһаа гадна хүдөө нютагуудай юрын ажаһуугшад сүлөө сагтаа һургуули ерэжэ, хүхэ тэнгэриин одо мүшэдые хараха, үзэхэ аргатай болобо ха юм. Эдиршүүлые гүлмэр бага наһанһаань эрдэм шэнжэлэлгээр һонирхуулха - манай гол зорилго. Һурагшадтаа эрдэм мэдэсэ үгэхэһөө гадна гүн ухааень, хараа бодолыень улам үргэдхэхэ хэрэгтэй гэжэ һанагшаб. Энэ жэлэй туршада Эрхүү можын үшөө арбан табан һургуулида иимэ һайн шанартай телескопуудые дамжуулха түсэбтэйбди. Хэн мэдэхэб даа, хэдэн жэлэй үнгэрхэдэ, эдэ хүүгэдэй али нэгэниинь эрдэмтэн боложошье магад.

- «Буряадай тэнгэри» гэһэн түсэл хамтын хүсөөр бэелүүлэгдэжэ, мартагдаһан үльгэр домогууднай шэнээр зэдэлжэ, түрэл арадайнгаа сэдьхэл баясуулжа, аша туһатай байха гэжэ найдагдана. «Урданай буряадууд тэнгэриин оёдол һайнаар үзэхэ мэдэхэһээ гадна, ямар уран һайханаар нэрлэдэг байгаа гээшэб? Үүрэй солбон, долоон үбгэд, саран хүхы гэхэ мэтын багса мүшэдэй гүрлөөнүүд тухай манай буряад уран зохёолшодой ажалнууд соо зураглаатай байна ха юм, - гээд, Андрей Сергеев хөөрөөгөө дүүргэбэ.

Ажалша малша зоноороо суурхаһан Эрхидэй нютагай багшанарта баярые хүргэжэ, хэжэ байһан ажалдань үндэр амжалтануудые хүсэнэбди. Үнэхөөрөөшье, хэдыхэн үрхэтэ айл болохо нютагта аяар юһэн хүн Ленинэй орденой кавалер болоһон баян түүхэтэй ха юм. Элитэ эрдэмтэн, түүхын эрдэмэй доктор, профессор Тармаханов Ефрем Егорович, ветеринарна эрдэмэй доктор Филиппов Василий Родионович (Буряадай хүдөө ажахын академи энэ хүн байгуулһан), поэт болон хизаар ороноо шэнжэлэгшэ Дольён Мадасоной үлзы һайхан тоонтодо үшөө олон абьяас бэлигтэй хүбүүд, басагад мүндэлхэл байха!