1189
Саг ямаршье түргэн болоо гээшэб даа! Гүрэнэй оршуулгын албанай байгуулагдаһаар, аяар хахад жэл үнгэршэбэ. Мэдээгүй байтарнай, тоосоо бариха сагыньшье хүрэжэ ерэшэбэ. Энэ хугасаада хэһэн ажал тухайгаа хөөрэхэ гэхэдэ, үбсүүгээ тоншожо байжа һайрхажархихашье юумэн үгыл даа. Тиибэ яабашье яһала ажал хэгдээ.
Албандамнай ажалай 6 һуури үгтэнхэй юм. Тэдэнииень хубаагаад, 12 хүн хүдэлнэ. Олонхинь нэрэ зэргэнүүдыень дурдалтагүй мэдээжэ хүнүүд: Мүнхэ Очиров, Доржо Сультимов, Николай Шабаев, Цырегма Сампилова, Бадмажап Будаин, Лариса Халхарова, Оксана Дареева. Залуушуул гэхэдэ, Зүүн зүгэй дээдэ һургуулиин захиралай орлогшо Лубсан Бальжуров, Буряадай Болбосоролой яаманай мэргэжэлтэн Жаргалма Дондокова, Улаан-Үдэ хотын 12-дохи дунда һургуулиин ород хэлэнэй багша Сэлмэг Батуева, Зүүн зүгэй дээдэ һургуулиин магистрант Эржэн Шагдарова.
Оршуулгын бэрхэшээлнүүд
Абаһаар тэмдэглэе, угайдхадаа иимэ худхаляатай сагта оршуулгын ажал хэхэнь орёо байна. Али эхин дээрээ тиимэшэг байдаг юм гү? Заримдаа хайшан тархияа шэхэжэрхибэ гээшэбиб гэжэ һанаха сагууд туласа ерэшэдэг. Юуб гэхэдэ, маргахаар, толгойгоо эрьехээр, арсалдахааршье асуудалнууд олон. Мүн оролдобоб гээд, хэмһээ хэтэрүүлжэрхихэ: ямар нэгэн эмхиин нэрэ танигдахаяа болиторнь оршуулжархиха аюул гэжэ баһа бии. Тиихэдэ уласхоорондын үгэнүүд, нэрэ томьёонууд байна. Тэдэниие бултыень үгы болошоторнь буряадшалбаб гэжэ, бэеэ зобооһоной хэрэггүй ха юм даа. Монгол найзанарнайшье англи хэлэнһээ, ородһоо абтаһан үгэнүүдые яһала элбэгээр хэрэглэнэ.
Эдэ мэтэ орёо асуудалнуудые оршуулагшад хоорондоо зүбшэн хэлсээд, Буряадай Толгойлогшын дэргэдэхи буряад хэлэнэй комиссиин гэшүүдһээ баһа зүбшэл заабари абадаг. Эдэмнай хадаа Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай Захиргаанай Үндэһэ яһатануудай хоорондын харилсаануудай хорооной зүбшэлэгшэ Ринчима Романова, буряад хэлээр бии үгы эрдэмтэмнай Бабасан Цыренов, мүн манай албаниие залан хүтэлбэрилдэг Баяр Балданов болоно. Тиимэһээ таамаглажа гү, али тэнгэриһээ абан оршуулна бэшэ гээшэбди. Зүгөөр һая минии зэмээр нэгэ алдуу болон алдаа. Юуб гэхэдэ, нэгэ эмхиин нэрэ яаралтайгаар оршуулаад лэ, хүнтэй зүбшэлсэнгүй эльгээжэрхёоб. Тииһэмни тэрэ бэшэгни Түнхэнэй аймагай Шэмхэ нютаг хүрөөд, тэндэһээ һөөргөө эрьежэ, «Буряад-ФМ» радиогоор, Буряад хэлэнэй комиссяар гороо хээд, намдаа бусаа һэн. Үзэгэй гү, али удхын талаар алдуу бэшэ. Үлүү ехээр буряадшалһантай холбоотой.
Нэрэ томьёогой толи хэрэгтэй
Энэ хугасаада хэһэн ажал тухайгаа хөөрэбэл, нёдондоной августһаа эхилээд тунхаглагдаһан Буряад Уласай хуулинууд, манай Толгойлогшын болон Засагай газарай гуримшуулгын хуули ёһоной шиидхэбэринүүд (зарлигууд, тогтоолнууд, захирамжанууд) дүн хамта 2000 гаран хуудаһан буряадшалагдаад байна гээшэ. Энэмнай һарадаа дунда зэргээр 350 хуудаһан болодог. Даб дээрээ декабриинхи оршуулжа дүүрэнтээбди.
Эндэһээл бүхы нэрэ томьёонууднай гаража ерэдэг гэжэ онсолхо шухала. Тиигэжэ хажуугаарнь нэрэ томьёогой толи дээрэ ажал ябуулагдана гээшэ. Энэмнай ехэ орёо мүртөө нобшохон ажал. Тиибэшье сохом зундаа нэрэ томьёогой сахим толи бүтээхэеэ оролдохобди. Харин Сагаалганаар нэрэ томьёонуудай багаханшье хубииень согсолжо, буряад хэлэнэй комиссиин гэшүүдтэ баталуулжа, буряадаар дамжуулдаг, толилдог олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүдтээ тарааха һанаан байна. Юуб гэхэдэ, хүн зон иимэ толи ехэ һурагшална, үгылнэ.
Албанаймнай үшөө нэгэ үүргэ хадаа уран зохёолой оршуулга болоно: буряадһаа ород руу, ородһоо буряадта, мүн монголһоо буряад ба ород хэлэнүүдтэ. Зургаан һарын туршада монгол уран зохёолшо Сэнгын Эрдэниин хорёод хөөрөөнүүд, Үбэр Монголой уран зохёолшодой шэлэгдэмэл зохёолнууд буряадшалагдаа. Тиихэдэ Монголдо буряад соёл болон ёһо заншал хүгжөөлгын жасын юрэнхылэгшэ Соёлсүрэнгийн Билэгсайханай толилолгонууд ородшологдоо.
Буряад хэлэндээ туһа нэмэритэй
Гадна мүнөө жэлһээ буряад хэлэнэй оршон байгуулха талаар ажалда хубитаяа оруулхабди. Юуб гэхэдэ, буряад хэлэ сахин хүгжөөлгын гүрэнэй программын ёһоор, газаа досоохи гаршагай хабтаһанууд, нютагай нэрэнүүд, харгын заалтанууд гүрэнэй хоёр хэлэн дээрэ байха болоно. Энэ хадаа ехэ харюусалгатай ажал гээшэ. Юуб гэхэдэ, өөһэдөөшье мэдэнэт, алхам бүхэндэ гэхээр алдуутай гаршагууд дайралдадаг. Хөөрүү хүнэй хэлээ һаа, арбаад үгэеэ мянган алдуутайгаар билайса бэшэжэрхёод, һэнгэргүйгөөр ханадаа үлгөөд һууха саг ходорон ошохо ёһотой. Өөһэдыгөө хүндэлөөгүй һаамнай, хэн маниие хүндэлхэб?
Үнгэрһэн декабрь һарада болбосоролоймнай яаман Буряад Уласай гүрэнэй засагай гүйсэдхэхы зургаануудай, нютагай өөһэдын хүтэлбэриин зургаануудай хүтэлбэрилэгшэдтэ бэшэгүүдые эльгээһэн байна. Тиимэһээ захилнууд гансата олошорхо байха. Харин нёдондо манай албан энэ ажалда бэлдэнгээ, Фейсбугта нээлгэтэй бүлгэм байгуулаа һэн. Тиин алдуутай гаршагтай хабтаһануудые, ханын самбарнуудые обёорбол, гэрэл зурагыень сохёод, эльгээжэ байгыт гэжэ зондоо хандажа, энэ ажалай эхи табяабди. Тон баясамаар юумэн гэхэдэ, алдуугаа заһахаяа гү, али буряад хэлэ оруулхаяа арсаһан эмхи үгы. Саг хубилаал байна даа гэжэ тобшолхоор.
Захилнуудшье яһала ороно. Ехэнхидээ һургуулинуудһаа, хүүгэдэй сэсэрлигүүдһээ, аргын газарнуудһаа. Энэ талаар иимэ дурадхал байна. Нэгэ жаахан оршуулгын түлөө бэе бэедээ бэшэгүүдые бэшэлсэжэ байнгүй, аргатай һаа, бултыень суглуулжа согсолоод, эмхитэйгээр эльгээдэг һаатнай, таанадташье, мандашье амар байха һэн. Тэрээн бүхэндэ «сахимшье саарһа эреэлжэ», сагаа бараһанай хэрэггүй гэжэ һанагдана.
Ажаглалта гэхэдэ, буряад хэлэмнай ород хэлэнэйнгээ доро орохо ёһогүй. Хоюулаа тон адляар зэргэлэг лэ даа: зүүн таладань – буряадынь, баруун таладань – ородынь. Бусад үндэһэн уласуудай дүршэлөөр һонирхоходомнай, тэдэшье иимэ дүрим баримталдаг байна. Гадна гаршагтай хабтаһаяа хэблүүлхэдээ, оршуулгатаймнай зэргэсүүлжэ шалгаха хэрэгтэй. «Һургуули – Нургуули» гэдэгтэл ганса буряад үзэгүүд бэшэ, «ы» «и» хоёршье юундэб даа һуури байраараа һэлгэлдэшэдэг юм хаш. Таахада, буряад-ород тобшолуурһаа, мүн буряад-ород шрифтһээ дулдыдадаг хэбэртэй. Үшөө нэгэ шэглэл – хэмжээ ябуулгануудай үедэ оршуулга бэелүүлгэ. Гүрэнэй хоёр хэлэн дээрэ үнгэргэгдэдэг хэмжээ ябуулгануудые олошоруулха зорилго табигдана. Тиин үнгэрһэн жэлдэ Николай Чимитович түрүүтэй оршуулагшаднай ТОС-уудай онлайн-хуралдаанда урагшатай хабаадаа юм. Саашадаа энэ шэглэлээр ажал эдэбхижүүлэгдэхэ юм.
Дыжид МАРХАДАЕВА, Гүрэнэй оршуулгын албанай хүтэлбэрилэгшэ
