Хүмүүжүүлхэ, ойлгуулхын хүсөөр...

Ородой Холбоото Уласай дэбисхэр дээрэхи хог шорой хаядаг газарнуудай талмай 4 сая гектарһаа үлүү гараба. Жэшээлхэдэ, энэнь Швейцари гү, али Нидерланды шэнги гүрэнүүдэй эзэлжэ байһан талмайһаа ехэ болоно гээд тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Теэд манай гүрэн заха хизааргүй үргэн тала дайдатай хадаа хогоо хаядаг үшөө шэнэ газарнуудые жэл бүри нээжэ байдаг юм. Мүнөөдэрэймнай байдал иимэл даа. Гүрэн түрымнай засагай зургаанууд энэ бэрхэшээл шиидхэхэ хүсэлгүйдэнэ. Манайшье улас энээнһээ холо ошоогүй. Сугларһан хог шоройн ехэнхи хубинь илгагдан эмхилэгдэнгүй, миин лэ абаашагдаад хаягдаһаар.

Тиигэбэшье арад зоноймнай дунда байгаалидаа дуратай, түрэл тала дайдаяа аршалжа, арилгажа ябадаг эдэбхи үүсхэлтэй хүнүүд олон юм. Тэдэнэй тоодо мэдээжэ ниитын ажаябуулагша, Буряадай КВН хүдэлөөнэй хүтэлбэрилэгшэ, оршон байгаали хамгаалгын ажал ябуулдаг блогер, жэлэй дүрбэн сагта янза бүриин түсэлнүүдые бэелүүлжэ ябадаг Чингис Болотовые тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Тэрэнэй ябуулжа байһан «Толгой соохи хог шорой» гэһэн түсэл эрхимүүдэй тоодо орожо, Юрэнхылэгшын жасын грантда хүртэбэ. Энэ ушараар Чингис Болотовтой уулзажа хөөрэлдэбэбди.

- Сайн байна, Чингис Аякович! Хэдэн хоногой урдахана Юрэнхылэгшын жасын грантда хүртэһэн ниитын эмхинүүд соносхогдобо. Тодорхойлбол, танай ниитын эмхи баһал энэ мүнгэндэ хүртэхэ болобо. Эрхимүүдэй тоодо ороһон түсэл тухайгаа манай уншагшадта хөөрэжэ үгыт.

- Буряад Уласай 15 ниитын эмхи Юрэнхылэгшын грантын жасын соносхоһон мүрысөөндэ оролсожо, гүрэнэй тэдхэмжэ мүнгэ абаха болонхой. Ородой Холбоото Уласай бүхы можо нютагуудай ниитын эмхинүүдэй бэлдэһэн 10 063 түсэл энэ урилдаанда хабаадаһан юм. Тиигэбэшье мүрысөөнэй эмхидхэлэй хороон эдэ түсэлнүүдые һайнаар шэнжэлжэ, тон ехэ аша үрэтэй 2000 түсэл шэлэн абаһан байна. Манай оролдожо ябуулһан «Толгой соохи хог шорой» гэһэн түсэл эрхимүүдэй тоодо орожо, Юрэнхылэгшын грант абабабди.

Бидэ байгаали хамгаалха хэрэгтэ хубиингаа нэмэри оруулжа, хүн бүхэниие түрэл дайдадаа гамтайгаар хандадаг болгохо гэжэ һэдэлгэ үүсхэл ябуулнабди. Гол шухалань гэхэдэ, Байгал далайн эрьедэ амарһан зондо нобшо шоройгоо уһанай эрьедэ орхингүй, Улаан-Үдэ асаржа хаягты гэжэ ойлгуулнабди. Энэ үүсхэлэймнай түрүүшын үрэ дүнгүүд харагдажа эхилһэндэнь баяртай байнаб. Байгалай эрьедэ эмхидхэгдэдэг томохон хэмжээ ябуулгануудай үедэ энэ дүршэлөө нэбтэрүүлнэбди. Тэдэнэй тоодо «Сэбэр Байгал» гэжэ хүнгэн атлетикын марафон, залуушуулай форум болон бусад олон зоной хабаадалгатай элдэб янза бүриин хэмжээ ябуулганууд болоно. Байгал далайн ерээдүйн түлөө сэдьхэлээрээ үбдэжэ, арад зоноо харюусалгатай болгохын тулада бидэ хүн бүхэнэй хара толгойдо тудажа хүрэхэ зара реклама жэлэй дүрбэн сагта ябуулнабди. Эндэһээл манай түсэл «Толгой соохи хог шорой» гэжэ нэрлэгдэһэн юм.

- Энэ түсэлтнай нилээхэн ехэ удха шанартай байна. Гансал Байгалай эрье сэбэрлэхэ бэшэ, харин хүн бүхэниие харюусалгатай болгохо гэжэ оролдонот.

- Тиимэ-э. Манай түсэлэй гол удхань гэхэдэ, хүн бүхэн өөрынгөө гаргаһан хог шоройн түлөө харюусалгатай болохо ёһотой. Бодоод үзэхэдэ, ямаршье хүн ариг сэбэрэй журам сахижа, амарһан газараа бузарлангүй ошохо аргатай байна ха юм. Иимэл юрын журам дүримдэ хүн зоноо һургаха шухала. Тиимэһээ бидэн Байгал далайн үзэсхэлэн байгаали аршалхын тулада манай хамаг ажаһуугшадые харюусалгатай болгохо зорилго табинабди. Хүн бүхэниие зэмэлжэ, хараажа байнгүй, өөһэдөө боро ухаагаар туйлажа, өөрынгөө хойнохи хог шоройгоо арилгаад ябаха хэрэгтэй. Хэрбэеэ танай гэр тортог шоройдо дарагдаад байбал, хэн зэмэтэй болохоб? Зүб даа, гэрэйл эзэн зэмэтэй гэжэ олонхи зон харюусаха. Тиимэһээ бидэ, түрэл нютагтаа байһан зон, оршон байгаалидаа гамтайгаар хандаял гэжэ уряалнаб.

- Магадгүй, олон зон намтай арсалдажашье болохо, тиигэбэшье үшөө нэгэ иимэ асуудал байна. Хэрбэеэ бүхы гүрэнэй албатад өөрынгөө уялга һайнаар, гүйсэд хээд ябабал, хог шоройн талаар бэрхэшээлнүүд шиидхэгдээд байха һэн гү? Байгаали хамгаалха яаман, аймагай захиргаанууд болон тоо бүридхэлгын албанууд байнал ха юм.

- Нэгэ талаһаань хаража үзэхэдэ, нээрээшье тиимэ. Гэхэтэй хамта, бидэ урид хэлсэһэн асуудалдаа дахин бусажа ерэбэбди. Юуб гэхэдэ, байгаалиин бэрхэшээлнүүдые шиидхэхын тулада зэмэтэй хүнүүдые бэдэрһэнэйшье хэрэггүй. Тэрэтнай ехэ аша үрэ асархагүй. Юрэдөөл хүн бүхэмнай өөрынгөө хойноһоо сэбэрлээд ябабал, ондоо юун хэрэгтэйб? Тиимэһээ Байгалай эрьедэ амархаяа ерэһэн зониие хог шоройгоо Улаан-Үдэ абаашагты гэжэ уряалнабди. Юундэб гэхэдэ, манай гүрэнэй хуулиин ёһоор Байгалай эрьедэ хог шорой хаяха нэгэшье газар байха ёһогүй. Мүнөө Байгалай эрьеэр хуули бусаар хог хаядаг 42 газар тоологдоно. Иимэ хуули бусын хогой газарнууд Байгалай эрьеһээ 30-40 модоной зайда оршодог юм. Тэндэхи ажаһуугшад нобшо ноохойгоо тиишэнь абаашажа, хүнэй нюдэнһөө далда оруулжа хаядаг юм. Энээниинь баһал ойлгохоор. Эдэ газарнууд Улаан-Үдэһөө нилээн холын зайда оршоно ха юм. Тиимэһээ хог шорой суглуулдаг эмхинүүд нэгэ доро бүхыень сэбэрлэжэ усадхаха арга боломжогүй байна.

Мүн тиихэдэ зунай амаралтын үдэрнүүдэй үедэ Байгал далайн эрьеэр дунда зэргээр 100-гаад мянган хүн амарна. Эдэ зон хооһоор ошоно бэшэ. Хүн бүхэниинь унаагаар дүүрэн эдеэ хоол, элдэб эд бараатай ерэнэ. Эдэ зоной ехэнхи хубинь эдеэ хоолойнгоо амһарта боолтонуудые, элдэб үлөөдэһэнүүдээ уһанай эрьедэ гү, али харгын захаар хаяад ошоно. Энэ ехэ үлэгдэл усадхахын тулада ямаршье гүрэнэй мүнгэн хүрэхэгүй. Тиимэһээ манай түсэлэй хэмжээндэ ойлгууламжын, хүмүүжүүлгын ажал ябуулагдана.

- Чингис Аякович, танай ниитын эмхи хэдэн жэлэй туршада Байгал далайн үзэсхэлэн байгаалиин түлөө тэмсэжэ байна. Хүн бүхэнэй хойноһоо сэбэрлэжэ ябахынгаа орондо һургуулиин үхибүүдэй дунда хүмүүжүүлгын болон болбосоролой түсэлнүүдые ябуулаа һаа, дээрэ бэшэ гү?

- Хүн бүхэнэй хойноһоо мүрдэжэ сэбэрлэхэ зорилго бидэ табинагүйбди. Ариг сэбэрэй габшагай хэмжээнүүдые эмхидхэхэдээ, гол түлэб энэ бэрхэшээлдэ хүн зоной анхарал татанабди. Теэд ганса амаараа шашажа ябаха бэшэ - өөрын бэеэр жэшээ харуулха хэрэгтэй болодог. Ариг сэбэрэй хэмжээ ябуулгануудта хабаадаһан залуушуул саашадаа байгаалияа бузарлажа ябахагүй ха юм. Манай уласай һургуулинуудта энэ талаар элдэб түсэлнүүд бэелүүлэгдэдэг. Тиимэһээ бидэн гол анхаралаа үхибүүдтэ бэшэ, харин тэдэнэй гэртэхиндэ хандуулнабди. 1990-ээд онуудаар үндыһэн зон өөрынгөө эрхэ һайн мэдэбэшье, уялга тухайгаа орогүй мартаад ябадаг заншалтай юм.

Гадаадын гүрэнүүдэй дүршэл үзэхэдэ, баһал һонин байдаг. Жэшээлхэдэ, Япон гүрэндэ ниитын газарнуудаар хог шоройн хайрсагуудые табидаггүй. Энэнь баһал өөрын удхатай байна гээд тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Энэ дүршэлынь Байгалай эрьеэр хэрэглэхэ хэрэгтэй. Уһанай эрьедэ хог шоройн хайрсаг табихада, тэрэтнай заатагүй халижа дүүрэшоод байха юм. Энэмнай хог шоройн суранзан мэтэ болоно. Иимэ хайрсагай үгы байхада, хүнүүд хогоо бэедээ абаад ошохо болоно ха юм.

- Эдэ жэлнүүдэй туршада хэды тэргэ хог шорой суглуулаабта? Тоолоо һэн гүт?

- Сэхыень хэлэхэдэ, һая болотор хэды шэнээн хог түүһэнээ тоолодоггүй һэмди. Энээндэ анхаралаа табяагүймнай харамсалтай байна. Тиимэһээ гансал үнгэрһэн жэлэйнгээ тоо баримтануудые хэлэхэ аргатай байнаб. 2020 оной туршада манай эдэбхитэн 2130 мэшээг хог шорой түүжэ хаяһан. Харин маанадта адли байгаали хамгаалдаг эмхинүүд хамтадаа 10 000 гаран мэшээг хог шорой суглуулһан юм.

- Ариг сэбэрые аршалhан түсэлтнай хэзээ бэелүүлэгдэжэ эхилхэб? Хэрбэеэ танда туһалха хүсэлтэй хүнүүд байгаа һаа, хайшаа хандаха болоноб?

- Май һарын эхиндэ габшагай һарамнай эхилдэг. Манай түсэлдэ оролсохо хүсэлтэй зон мүнөөшье хонходожо, бэшэжэ болохо. Бидэ жэлэй дүрбэн сагта ажалаа ябуулнабди. Бидэндэ эдэбхитэй хүнүүд хододоо хэрэгтэй байдаг. Илангаяа зураашад, дизайнернууд болон уран бүтээлшэд хэрэгтэй болоод байна. Instagram болон Facebook соо «Новая энергия» гэжэ хуудаһа олоод, манай эмхитэй холбоо барижа болохо. Энэ жэлэй туршада 500-гаад хүн манай түсэлдэ оролсохо юм.

- Та байгаалиин асуудалнуудые нилээн үзэжэ, бэе дээрээ туршажа, яһалхан дүршэлтэй болоо байнат. Байгал далайн эрьеэр ямар хог шорой хамагай элбэгээр хаягданаб?

- Архиин шэл, пластик туламууд, тамхинай үлөөсэ эгээл олоор дайралдадаг. Эгээл хашартайнь - тамхинай үлөөсэ мэтэ жэжэхэн хог шорой юм. Иимэ жэжэ хог шорой түүхэдээ, уурлахаар байдаг.

- Чингис Аякович, хөөрэлдөөнэйнгөө эсэстэ ямар тобшолол хэхэ байнабта?

- Буряад Уласай оршон тойронхи байгаалиин бэрхэшээлнүүд тон хурса болоод байна. Энээн тухай олондо мэдээсэл тараадаг эмхинүүд саг үргэлжэ дуулгажа, хэлэжэ байдаг. Хог шоройн бэрхэшээл һаяын сагта шиидхэнгүй, энэл хэбээрнь орхиболнай, жэлһээ жэлдэ бүришье доройтохо. Энэ ганса гүрэн түрын бэрхэшээл бэшэ гэжэ булта ойлгохо ёһотойбди. Энэ асуудал шиидхэхын тулада, бүхы ниигэм оролсохо, эдэбхитэйгээр хабаадаха уялгатай.

- Һайн даа! Энэ буянтай, арад зондоо туһатай ажалдатнай амжалта хүсэнэб!