Хурамшын суута үгэрсэ ургуулагшад - Чимитдоржо Будажапович ба Зинаида Базыровна Чимитовтэн

Чимитдоржо Будажапович ба Зинаида Базыровна Чимитовтэн гурбан жэл болоод, алтан түрэеэ тэмдэглэхэ. Сагаан һарын эдэ үдэрнүүдтэ тэдэнэр сагаан түмэр үхэр жэлдэ дүүнэрэй болон нүхэдэйнгөө амаршалгануудые угтан абана. Өөһэдөөшье нютагаархидаа амаршална.

- Байгша оной Сагаалган февралиин 12-то тудаа. Гараһан үхэр жэлнай хулгана жэлдэ орходоо, урагшатай байха, - гэжэ найдалаа алдаагүй Чимитовтэн хэлэнэ. – Ошоһон жэлдэ үбшэ хабшан, уйдхар гашуудал үлэжэ, түмэр сагаан үхэр жэлдэ эбтэй эетэй, баяр жаргалтай, элүүр энхэ, баян тарган, аза талаантай, амжалтатай ажаһуухамнай болтогой!

Буддын шажантанай Сагаалганай найрта Чимитовтэнэй гэр бүлэ ёһотой бэлдэлгэ хэһэн байна. Тэдэнэр урданай заншалаар гэр дотороо, хорой хотон соогоо сэбэрлээ. Хорёо соо, гэр соо ариг сэбэр байхадаа, эзэдэй сагаан һайхан сэдьхэл тэмдэглэнэ ха юм. Чимитовтэн айлшадтаа бэлэгүүдые бэлдэжэ, багашуулда амтан шэхэр, фруктнуудые абажа, бууза, боовоёо горитойгоор түхеэрээ.

Бурханаа дэлгээжэ, зула бадараажа, далгын табагаа бурхандаа табяа ааб даа. Шэнын нэгэнэй эртэ үглөөгүүр бүхы дасануудта Сагаалганай хуралай хурагдажа байхада, Зинаида Базыровна Валерий Будажапович хоёр Балдан Һама бурханаа болон орон дэлхэйн эзэдээ хүндэлжэ, хүн түрэлтэндэ амгалан байдал үршөөгыт гэжэ зальбараа.

Сагаалганай түрүүшын үдэр Зинаида Базыровна Чимитдоржо Будажапович хоёр хэдэн жэлэйнгээ заншал алдангүй, Ивалгынгаа дасан ошоһон байна. Аалин намдууханаар гороолжо, уншалгада орожо, Хамба лама Дамба Аюшеев, Ганжур лама, Дагба ламада һайндэрэй баяр хүргөө. Тэдэнэр Дүгжүүбэдэшье ошоо ааб даа. Харин бүтүү үдэр ажалша айл үдэр бүриингөө ажалаа хэһээр, гэртээ үнжөө. Һайндэрэй болобошье, үхэр малдаа энээниие ойлгуулжа шадаха бэшэ хадаа, хүдөө нютагаархид ажалаа хээл гүбэ.

Шэнын нэгэндэ түрэлхидтөө хүршэ нютагһаа Андрей хүбүүниинь гэр бүлэтэеэ сагаалжа ерээ. Чимит­доржо Будажаповичай дүү хүбүүн Аркадий гэр бүлэтэеэ ахайтанаа золгожо амаршалаа. Буряад ара­даймнай заншалаар Сагаан һарын үдэрнүүдтэ дүү зон аха зондоо ошо­жо, баяраа мэдүүлдэг гээшэ ааб даа.

Угай хүсэн тоонто нютагһаа

- Гэр бүлэдөө, угтаа, обогтоо, тоонто нютагтаа манай хүсэн гэжэ урдандаа үбгэд хэлэдэг һэн. Тиимэһээ долоон үе хүрэтэр буряадууд мэдэхэ ёһотой. Сагаалганда түрэл гаралтаяа уулзаха һайн ушар гарана ха юм. Амтан эдеэтэй столдо һуужа, бэлэгүүдээрээ андалдажа, бүхы жэлдэ хүрэхэ хүсэтэй, хүнгэн дорюун болодогбди, - гэжэ хүндэмүүшэ зантай гэрэй эзэн эхэнэр миһэрэн хэлэнэ.

Холо ажаһуудаг үхибүүд, аша зээнэрынь абатанаа амаршалжа, эжы баабайнгаа үреэлдэ хүртэбэ. Чимитовтэнэй үхибүүд түрэл нютагһаа хэдышье холо, нуур, далайнуудые гаталан хүрэхөөр газарта ажаһуудагшье һаа, угсаата арадайнгаа ёһо заншалаа мартадаггүй. Үнгэрһэн жэлдэ тэдэнэр эгээл хүндэтэй айлшанаа – абаяа, үбгэ эсэгэеэ баяртайгаар угтаа һэн. Чимитдоржо Будажапович үхибүүдэйнгээ байра байдал, ажалынь хаража, аша зээнэрээ эрхэлүүлжэ, сэдьхэлээ ханажа бусаа һэн.

Чимитовтэнэй үхибүүд жэл бүри үндэһэн хубсаһаяа үмдэжэ, нютагаархидтаяа Сагаалганаа угтадаг. «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанай эмхидхэдэг ёохорто заатагүй хабаададаг һэн. Үнгэрһэн жэлэй Сагаан һарын найрта Америкын Штадуудһаа Нью-Йоркдо Буряадһаа гарбалтай 350 хүн суглараа. Нарата уласайнгаа мэндые эстрадын дуушад Чингис Раднаев Дулма Сунрапова хоёр Америкэдэ ажаһууһан нютагаархидтаа хүргэжэ, мартагдашагүй тоглолто бэлэглээ. Байгша ондо тахал үбшэнһөө боложо, үргэн дэлисэтэй һайндэр эмхидхэгдээгүй.

Орёо жэлдэ гэр бүлын олзын хэрэг туһалаа

Хүбүүд, басагадынь ойлгоогүй байхадань ургашоод, мүнөө өөһэдөө арбан аша зээнэрые бэлэглэнхэй гэжэ Зинаида Валерий хоёр дурсана. Тэдэнэр Гэльбэрын талаар, зуун жэлэй нарһан модонуудтай хада уулаар, һэрюухэн һэбшээтэй Баянголка горхоноор хүреэлэгдэһэн Хурамшынгаа түрэл гэртээ үхибүүдтээ угсаатанайнгаа ёһо заншал дамжуулхаяа оролдодог.

Һаял хадаа залуу айл түрэеэ наадажа, олон тоото айлшадайнгаа дууһашагүй үреэлнүүдые шагнажа байгаа гэжэ һанахаар. Үбгэнэйнгөө тоонто Хурамшада нютагжажа, Улаан-Үдын хүдөөгэй аймагай «Заветы Ильича» гэһэн совхоздо ажаллажа эхилээ. Тэрэ үедэ совхоз огородой эдеэ ургуулха шэглэлтэй байгаа, бүхы уласта мэдээжэ болоһон үгэрсэ эндэ ургуулдаг һэн. Зинаида - һаалишанаар, Валерий – механизатораар хүдэлжэ эхилээ, ажалдаа түрүүшүүлэй тоодо ябаһан байна. Залуу үе тухай дурасхаал болон олон тоото шагналнууд үлэнхэй.

Хүдөөгэй бүхы ажаһуугшадтал Чимитовтэн хоройдоо үхэр малтай, огородшье таридаг һэн. Тэдэнэр эбтэй эетэй ажаһуужа, үхибүүдээ багаһаань ажал хэжэ һургаһан юм.

1992 ондо совхозой һалахада, Чимитовтэн мэгдэжэ, гайхажа байнгүй, огородой эдеэ ургуулжа эхилээ. Гансата хамаг хэрэг юу бүтэшэхэ һэм даа, теэд ажабайдал һургаал даа. Үхибүүдшье һургуулиһаа ерэжэ, гэртэхиндээ туһалдаг һэн. Ажалша, хүдөөгэй ажалда дүрэтэй, түрэл нютагтаа дуратай гэр бүлэ табан үхибүүдтээ бултандань дээдэ мэргэжэл олгуулаа.

Нютагтаа ганса Зинаида Базыровна үгэрсэ ургуулдаг, энэ ажалдаа тэрэ аргагүй дүршэнхэй. Үгэрсэ ургуулжа эхилһэн бусад хүнүүд нютагһаа гаража ошонхой гү, али ажалаа һэлгээ, зарим наһатайшье болоо.

Хүдөөгэй зондо амаралтын үдэр байдаггүй

Мүнөө теплицэнүүд соо ажалша бүлэ үгэрсын 600 эшэ ургуулдаг. Бэлэдхэлэй ажал хабар эртэ эхилдэг. Рассада тариха газар бэлдэгдэхэ. Юрын хэдэн пеэшэнһээ гараһан һужаануудаар теплицэ дулаасуулагдадаг. Дулаасуулгын системэ Валерий Будажапович Олег хүбүүнтэеэ дархалаа. Рассада тариха сагай ерэхэдэ, гурбан саг болоод лэ, пеэшэн түлигдэдэг. Тиигэжэ хүрэһэн газар бага багаар гэдэжэ эхилдэг. Эндэл рассада ургуулха газар байгуулагданхай. Теплицын тэг дунда - үтэгжүүлгэ болохо шэбхэтэй боошхонууд.

Зунай сагта огород соо перец, баклажан, помидор, морхооб, свёкло, кабачки үнгэтэн ургадаг... Хартаабха, капуста, һонгино, чеснок ургуулаал ааб даа. Янза бүриин ногооншье: укроп, петрушка болон бусадшье таригдадаг. Энэ ехэ баялиг набша сэсэгүүдээр шэмэглэгдэхэ. Янза бүриин үнгэнүүдээр шэмэглэгдэһэн үдэнүүдтэй эрэ тахяа аажамаар алхалжа, сагаан-эреэн тахяануудаа анхаралтай адаглажа гэшхэлхэ. Эдэнэй дунда хара индюгүүд, саб сагаан галуунуудшье ушарха... Малай хоройдо тарган гахайнуудшье бии. Харин эзэдынь гэхэдэ, 23 толгой бодо мал. Үхэр малаа, шубуудаа Чимитдоржо Будажапович харадаг.

Өөдынгөө ургуулһан, тэжээһэнһээ столдо табигдадаг гэжэ Зинаида Базыровна хэлэнэ. Ногооной тоһо, саахар, дабһал худалдан абтадаг.

- Минии эгэшэ гэрэй бэрхэ эзэн эхэнэр байхаһаа гадна, угаа хүндэмүүшэ юм. Би нэгэ дахин уласхоорондын фото-экспедициин бүхы делегаци дахуулжа ерээб. Зинаида Базыровна хорой хотоёо харуулхаһаа гадуур, элбэг дэлбэг эдеэгээр бултаниие хүндэлөө. Бууза, дараһан, дабһалһан огородой эдеэн, юун үгыб даа... Өөрынгөө гараар ургуулһан эдеэ хоолоор стол билтаржа байгаа, - гэжэ Буряад, Монгол Уласуудта мэдээжэ гэрэл зураг буулгагша Светлана Целовальникова хэлээ.

Хэдэн жэлэй саана Чимитовтэнэйдэ айлшалха золтой байгааб. Хэдэн минутын туршада столдо амтан эдеэн табигдаа: һүтэй хоншуухан сай, зөөхэй, творог, огородой эдеэнһээ бэлдэһэн саладууд. Нүхэдөөрөө хорёо соохи малаа, теплицэ хаража ябаһаар байтарнай, Зинаида Базыровна огородһоо мэнэ һая таһалһан үгэрсэ бага дабһатайгаар дабһалжа, бидэндэ үгөө һэн. Хүрэхэ газартаа ошоодүй ябатараа, үгэрсэһөө гараһан хангалһаа боложо, тэрэнээ дууһан эдеэбди...

Үгэрсэдэ зорюулагдаһан стелэ

Намар огородой эдеэ буйлуулха ажал эхилдэг. Чимитовтэнһээ үгэрсэ худалдажа абадаг хүнүүд олон жэлэй туршада ерэжэл байдаг. Зинаида Базыровна үгэрсэ тухай сэнтэй зүбшэлнүүдые үгэдэг, энэ ургамал тухай хамагынь мэдэнэ гэхэдэ, алдуу болохогүй. Сүлжээ холбоондошье уншагшад зүбшэлнүүдые һуража байдаг. Зинаида Базыровна сүлөө саг оложо, харюусажа үрдидэг. Уридша эхэнэрэй хуудаһанда хабсаргагдаһан хүнүүд Сэлэнгын аймагта хартаабхада табигдаһан хүшөө мэтээр Хурамша орохо газарта үгэрсэдэ зорюулагдаһан хүшөө табиха гэһэн дурадхалнуудые оруулдаг.

«Байкальск хотодо жэл бүри эмхидхэгдэдэг клубникын фестиваль мэтээр Хурамшада үгэрсын наада үнгэргэхөөр болоо», – гэжэ Галина Бальбурова дурадхана.

Хабарай эхинһээ хойшо, үгэрсэ ургуулха хаһын дүүрэтэр Чимитовтэн руу машинанууд һубариха – түрүүн рассада худалдан абаха, удаань үгэрсын хойноһоо ябаха, гэхэ зуураа сэнтэй зүбшэлнүүдыешье абаха. Ганса Улаан-Үдэ болон дүтэ оршодог нютагуудһаа ажалша айлда хүнүүд харгылдаг бэшэ. Монголһоо аяншалагшадшье Чимитовтэн руу зориһон харгы һайн мэдэхэ болонхой. Тэдэнэр үгэрсэ ехээр худалдажа абаад, огородой эдеэ ургуулдаг айлай хаяг саашань дамжуулдаг. Үгэрсөөр сууда гараһан Хурамша тухай хүнүүд бэе бэеһээнь мэдэнэ, дуулана. Хурамшын суута үгэрсэ тухай һураг мүнөөшье болотор Зинаида Базыровна, Валерий Будажапович, Олег хүбүүнэйнь ашаар лэ үргэлжэлһөөр.

Химиин бодосуудгүй эдеэн эрилтэтэй

Мүнөө ургуулһан үгэрсынгөө ехэнхи хубииень үнэгүйгөөр перекупщигуудта үгэхэ баатай болодог. Юундэб гэхэдэ, бүхэлиин үдэрэй туршада наймаалжа байха саг үгы, Улаан-Үдын дэлгүүрнүүдтэ худалдаха байрашье эзэлхэнь бэлэн бэшэ.

- Ургуулһан таряагаа худалдаха гээшэ хододоо орёо байгаа. Наймаалхаяа ошоходош, үлдэхэ, тиимэһээ олон зон огородой эдеэ ургуулхаяа болишоо, - гэжэ фермерскэ ажахын дарга З.Б.Чимитова голхорно.

Сула худалдажа абадаг болон нютагайнь зон туһа болодог. Үбэлэй сагта һааһан һүеэ хүргэхөөр һаань, зундаа һаалиингаа һү поршоонхонуудта эдюулхэ ушар гарадаг. Хартаабха болон огородой бусад эдеэнэй үлүү гараһаниие баһал худалдадаг.

Гэр бүлын энэ ажахы һайн шанартай эдеэ хоолоор хангахаар бэлэншье һаань, мүнөө сагай оршон байдалда энээниие бэелүүлхээр бэшэ.

Зинаида Базыровна вайбер соо түрэлхидэйнгөө болон тэдэнһээ огородой эдеэ худалдажа абадаг зондо яагаад огородой эдеэ ургуулхаб гэһэн бүлэг байгууланхай. Ондоо аймагуудһаа хүнүүд гэртэнь ерэжэ, мастер- классуудые үнгэргэхыень гуйдаг, дүршэлөөрөө хубаалдахыень радиодо уридаг...

Сэрэгма ДОНДОКОВА