530
Эрхим нютагаархидаймнай, аха захатанаймнай нэгэн, Буряад Уласай болон Мухар-Шэбэрэй аймагай хүндэтэ эрхэтэн Дамба Цыренович Будаев үнгэрһэн амаралтада 90 наһанайнгаа ойн баяр угтаба.
Ерэн наһанай ехэ замдань элдэб юумэн дайралдаһан, үзэгдэһэн юм ааб даа. Сониной гансахан ниитэлэлгэ дотор бултыень багтааха гэһэн зорилготой бэшэб. Дамба Цыреновичэй наһанай намтарай гол шатануудтай уншагшадаа танилсуулангаа, түрэл нютагайнгаа, Буряад оронойнгоо хүгжэлтэдэ тэрэнэй оруулһан хубита, аша габьяаень зураглан харуулха дуран хүрэнэ.
Бэрхэшээл дүүрэн бага наһан
Дамба Цыренович 1931 ондо Мухар-Шэбэрэй аймагай Гархай нютагта хүдөөгэй сэхээтэнэй гэр бүлэдэ түрэһэн юм. Хамалганай үедэ хардуулһан эсэгэһээ хара багадаа гээгдэһэн хадаа, аха захатамнай үхибүүн наһандаа халуун шулуу долёохысо долёоһон, хүндэ ажалдашье хүдэржэһэн. Илангаяа Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ хүшэр байһаниинь мэдээжэ. Тэрэ хүндэ саг тухай хөөрэхэдөө, сэрэгшэдэйнгээ фронтдо дайлалдажа байха үедэ ара талада үлэһэн бүхы арад зомнай адлил ажаллаа, үлэн хооһоор, ябага нюсэгөөр ябажа, Агууехэ Илалта шэрээлсэһэн ха юм гээд ахатан өөрөө тэмдэглэдэг. Энэнь дээдэ үеымнай зоной даруу абари зангые гэршэлнэ бшуу.
...Арбаад гаран наһатай Дамба хүбүүхэн үбһэ хуряалгын үедэ бүридхэн тоологшоор, удаань бригадираар ажаллажа эхилһэн байха юм. Түрэлхиин бэлиг талаантай, эрдэм бэшэгтэ хурсахан хадань, нютагайнь зоной дэмжэһэниинь гайхалгүй. Хүнэй ямаршье ажалда ябахада, үетэн нүхэдэй, нютагаархинай дэмжэлгэ айхабтар ехэ удха шанартай ха юм. Үхибүүн наһанһаа эрхимээр ажаллаад, томошуулай магтаал, һайшаалда хүртэжэ, бүри оролдосотойгоор урагшаа дабшаха гэжэ бодоһон Дамба Будаевай саашанхи үргэн замайнь эгээл эхин тэрэ байгаа гээшэ ааб даа.
Эжын найдал
Буда Цыренович эсэгэеэ, Цыбиксу Элбыковна эжыгээ, Балмасу эгэшэеэ Дамба Цыренович бүхы наһан соогоо һайханаар дурсажа ябадаг. Түгнын талын партизан сэрэгшэдэй хүдэлөөнэй гэшүүн, хамтын ажахы эмхидхэгшэдэй нэгэн байһан Буда эсэгэнь тэрэ үедөө бэшэг тамгатай, зониие ударидажа ябаһан хүн байгаа. Хамалганай үедэ хардагдажа хосорхо халаглама хуби заяатай байшоо. Эжынь найман үхибүүтэеэ гансаардаһан юм. Ахынгаа наһа бараһанай һүүлээр Дамба гэр бүлэдөө гансахан бүһэтэй хүн үлэһэн байна. Дээрэнь гурбан эгэшэ, доронь – гурбан дүү басаган. Эжыдээ эгээл туһатай ехэ эгэшэнь дүүнэрэйнгээ хүлынь дүрөөдэ, гарыень ганзагада хүргэлсэһэн юм. Дүү хүбүүгээ энхэрдэг, бөөмэйлдэг байһаниинь гайхалгүй.
Дамба Будаев совет гүрэнэй хуулиин ёһоор сэрэгэй албанда татагдаад, эрхим бэрхээр ябажа ерэһэн. Хэды дахин баярай бэшэгүүдые командирнуудһаань абажа, эжынь ехэтэ баясаһан байха. Үхибүүд сооһоонь гансаарханаа үлэшэһэн хүбүүндээ эхэ хүнэй этигэһэн, найдаһаниинь, һанаагаа зобоһониинь ойлгостойл юм ааб даа.
Хүтэлбэриин жолоо баряад...
...Сэрэгһээ бусахадань, Дамба Цыреновичиие нютагаархиниинь депутадаар һунгажа абаад, сомоной зүблэлдэ нарин бэшэгэй даргаар томилоо. «Хүтэлбэрилхы ажалай түрүүшын дүршэл эндэл абаһамби», - гээд, өөрөө хэлэдэг.
Дээдэ эрдэм шудалха эрмэлзэлынь булижа, Буряадайнгаа ниислэл хото ерээд, хүдэлжэ байгаад һураха гэжэ шиидээ. Үдэрынь ажалдаа ябаад, үдэшэниинь номоо үзэдэг һэн. Тиигэжэ Зүүн Сибириин технологиин дээдэ һургуули эрхимээр дүүргэжэ, инженер- барилгашанай мэргэжэлтэй болоо.
Барилга түсэблэдэг “Бурятгражданпроект” институдта 1964 онһоо ажаллаа. Арбан хоёр жэлэй үнгэрхэдэ, “Бурятколхозпроект” гэһэн институдай захиралаар томилогдоһон байха юм. Удаань, 1987 ондо, барилга түсэблэлгын хоёр институдай ниилүүлэгдэжэ, “Бурятагропромпроект” гэһэн нэрэтэй томо эмхи зургаан болгогдоходо, тэрэниие Дамба Цыренович толгойлоо.
Тэрэ үедэ гүрэн доторнай, манайшье Буряадта хаа-хаанагүй барилга ехээр хэгдэдэг байгаа. Хүдөөдэ хамтын ажахынууд, сомонуудай түб болохо тосхон сэлеэнүүд айхабтар түргөөр урган бододог һэн. Байшан гэрнүүдые бодхоохын урда тээ түсэблэхэ, проект табиха гээшэ – тон харюусалгатай ажал юм. Тэрэниие бүтээдэг институдай даргаар хүдэлхэ үедөө Дамба Цыренович уласаймнай бүхы шахуу аймагуудта бодхоогдоһон объектнүүдтэ хабаатай байгаа. Олон тоото проектнүүдэй эгээл мэдээжэ болоһон хоёрыень дурдая: Түнхэнэй аймагай Харбяангууд тосхоной гол байшангуудые шэнээр барилга, Дээдэ Онгостойдо оршодог Зүүн зүгэй эмнэлгын түбэй түрүүшын байшан.
Арад зонойнгоо аша туһада
Дамба Цыренович хүтэлбэрилжэ байгаа коллектив соогоо тон хүндэтэй байһан. Тиимэһээл түрэл коллективынь тэрэниие 1990 ондо уласай Верховно Соведэй һунгамалда кандидадаар дэбжүүлһэн. Түүхэтэ үйлэ хэрэгүүдтэ хабаадажа, түрэл Буряадайнгаа хуби заяа шиидхэхэ ажалда аха захатамнай өөрынгөө хубиин нүлөө үзүүлһэн юм гээд сэхэ хэлэе. Тиихэ үедэ гүрэн түрымнай байгуулалта эгсэ һэлгэлдэжэ, агууехэ Эхэ оромнай һалан һандараа бэлэй. Хамаг юумэн хуу хубилаад, шэнээр байгуулагдаһан, нэрлэгдэһэн гүб даа. Тиин Буряад Уласай шэнэ Үндэһэн Хуулиин абтахада, парламентда шэнэ нэрын үгтэхэдэ, һүлдэ тэмдэгүүдэй баталагдахада, Дамба Цыренович хабаадалсаһан, өөрынгөө һанамжа хэлэһэн, дурадхал оруулһан юм.
Салин хүлһэтэ хүдэлмэриингөө хажуугаар ниитын ехэ ажал аха захатамнай ябуулдаг байһан. Мухар-Шэбэрһээ гарбалтай нютаг зоной эблэл олон жэлдэ толгойлоо. Буряад арадай конгрессэй дид- юрэнхылэгшээр һунгагдаа. Мүн тиихэдэ Буряад Уласай Юрэнхылэгшын дэргэдэхи Аха дээдэшүүлэй зүблэлэй түрүүлэгшээр үрэ дүн ехэтэйгээр ажаллаһан байха юм. Тэрэ сагай эгээл орёо асуудалнуудые зүбшэн хэлсэжэ, сэнтэй зүбшэлнүүдые бусад аха захатантай хамта уласай даргада хэлэдэг байһан.
Үндэр наһанай үльмы дээрэ
Дамба Цыренович Будаев бүхы наһан соогоо амжалтатайгаар бүтээжэ, эрхилжэ ябаһан ажалайнгаа түлөө, арад зонойнгоо урда аша габьяатай байһанайнгаа түлөө гүрэн түрын, олониитын шагнал хайрада элбэгээр хүртэһэн юм ааб даа. Теэд эгээл гол сэгнэлтэмни гэхэдэ, арад зоной хандаса, бахархал мүн гээд өөрөө тоолодог.
Һонор ухаан соогоо, хуби заяагаа нэгэтэ холбожо, бүхы наһаараа гар гараа барилсан ябаһан наһанай нүхэр, һайншье, һайханшье Ольга Ринчиновнатаяа гэр бүлынгөө, үхибүүдэйнгээ, аша гушанарайнгаа дүхэриг соо Дамба Цыренович ерэн наһанайнгаа ехэ ойе угтаба. Сэсэн үгыень, сэнтэй заабарииень дуулажа, сэдьхэлэйнь гүнһөө гараһан үреэлдэнь хүртэхэ байһандаа баяртайбди!
Баяр БАЛДАНОВ
