489
Сагаангууд омогой Хожогортон хотон Догойн түхэреэн соо дээгүүр һуури эзэлдэг гэхэдэ болохо. Хожогор, бодото нэрэнь Балдан, мүнөөнэй Мухар-Шэбэрэй аймагай Түгнэ нютагта 1765 ондо түрэһэн. 1805 он багаар Ага зөөжэ ерэһэн гээд түүхэ баримтална. Тэрэ 5 хүбүүтэй байһан. Бэлгэ гэжэ хүбүүнһээнь Жүгдэр түрэһэн. Харин Жүгдэр баһал 7 хүбүүтэй болоһон. Мүнөө би 7 хүбүүдэйнь нэгэн болохо Аюрзанын, Догойдоо Лаапаан гээд нэршэһэн, гурбадахи хүбүүн Балдан тухай хөөрэхэ хүсэлтэйб.
Аюрзанаин Балданай хубиин хэрэгтэй танилсахада, иимэ баримтанууд элирнэ: тэрэ Шэтын уездын Сүүгэлэй волостиин Догойн бүлгэмдэ 1907 ондо түрэһэн. Найман наһатайдаа Догойн дээдэ эхин шатын училищида ороод, 1920 ондо эндээл 6 класс түгэсхэһэн байна. Зургаан классай һургуулитай Аюрзанаин Балданай саашанхи намтартай танилсахада, баһал һонин баримтанууд анхарал татана. Хожомоо тэрэ ямар шалтагаанаар эрдэм мэдэсэеэ дээшэлүүлээгүйб гэжэ өөрынь намтарай хуудаһанда бэшээтэй. «Образование - эрдэм һуралга» гэжэ хүсэнэгтэ «низшее - доодо хэмжээнэй» гээд тэмдэглээтэй. Доодо хэмжээнэй һургуулитай хүнэй яагаад дээдэ шатын тушаалнуудые эзэлһэн, мүн хүн шанараараа ямар байһан, хэр зэргын бүлын түрүү ябаһан тухай хөөрэебди.
Мүнөө Аюрзанаин Балданиие таниха, мэдэхэ зон тон үсөөн болоо ааб даа. Зүгөөр урда үеын хүнүүдэй һанамжаар, тэрэ аажам тэнюун абари зантай, бага зэргэ юумэнһээ орбогонодог, ордоһолдоггүй, сэбэр сэхэ хүн байһан байна. Мүнөө намтарайнь шатануудта дахяад тэхэрие даа. Хорин нэгэтэйдээ, 1928 ондо Могойтын сомоной зүблэлэй бэшээшын тушаалда ажалайнгаа намтар эхилһэн ахатан мүн. Хүдөө ажахын урьһаламжалгын хамжаанай правлениин гэшүүнэй, хүдэлмэришэн-таряашанай милициин таһагай ахалагша сагдаагай (энэ тушаал эзэлһэниинь гайхалтай) тушаалнуудые эдир залуу наһандаа эзэлһэн байна. Зүгөөр 1934-1935 онуудта 27- 28 наһатайдаа Аюрзанаин Балдан Буряад-Монголой АССР-эй Гүрэнэй банкын хүтэлбэрилэгшын орлогшоор томилогдожо, ехэ ерээдүйтэй хүтэлбэрилэгшэ байһанаа гэршэлээ. Тэрээнһээ хойшо тэрэ олон жэлнүүдэй туршада мүнгэн һангай ба түсэблэлгын зургаануудай харюусалгатай тушаалнуудта номын ёһоор хүдэлөө гэхэдэ, алдуу болохогүй.
Агын Буряадай национальна тойрогой байгуулагдахада, 1937-1938 онуудта Гүрэнэй банкын таһагые хүтэлэгшөөр ажаллаа. Харин 1938 онһоо 6 жэлэй туршада Агын округой финансын таһагые даагшын тон харюусалгатай тушаал эзэлжэ ябаа. Тойрогой эдэй засагай (экономико) хүгжэлтэ мүнгэн һангай һалбариһаа ехээр дулдыдаха байгаа. Нютагай али бүхы һалбариин хүгжэлтэдэ тааруугаар мүнгэн зөөри хубаарилһанһаа эсэсэй дүнгэй дулдыдадагыень, финансын таһагые даагша Балдан Аюрзанаевичай һайн мэдэхэ байһаниинь эли. Тэрэнэй энэ тушаалда хүдэлхэдэ, манай гүрэндэ айхабтар хүндэ жэлнүүд тудаһан гээшэ. Һая байгуулагдаһан Агын Буряад-Монголой национальна тойрогой хүгжэлтынгөө эхин шатада ябахадань, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайн тудажа, олон түмэндэ хохидол асарһанииень арсалтагүй.
Эсэгын дайнай эгээл түлэг үедэ, 1944 оной январь һарада, Балдан Аюрзанаевич Агын Буряад-Монголой национальна тойрогой гүйсэдхэхы комитедэй түрүүлэгшын орлогшоор томилогдожо, энэ харюусалгатай тушаалда 1946 оной июнь хүрэтэр хүдэлһэн юм. Шэтын областиин хүтэлбэри ажал хэрэгтээ харюусалга ехэтэйгээр хандадаг, үнэн сэхэ, хүн зонтой хүдэлхэдөө, үгэеэ ойлголсожо шададаг хүтэлбэрилэгшые Могойтын аймагай гүйсэдхэхы хорооной түрүүлэгшын тушаалда дэбжүүлбэ.
Дайнай һаял дүүрээд байһан тон хүндэ хүшэр үедэ энэ тушаал эзэлһэн Балдан Аюрзанаевич Аюрзанаин байдалаа һэргээн бодхоохын түлөө хүн зоноо элсүүлэн, унаһан малгайгаа абаха сүлөөгүй ажаллаа. Хоёр жэлһээ үлүүхэн саг соо харюусалгатай энэ тушаал эзэлхэ соогоо аймагай түрүүлэгшэ дээдын засаг зургаанай этигэл найдабариие дүүрэнээр бэелүүлһэн байна. Балдан Аюрзанаевич үглөө эртээр ажалаа эхилээд, үдэшэ орой болотор, һүниие һүни гэнгүй ажалладаг заншалтай һэн гэхэ. Тиихэдэ мүнөөнэйхи шэнги газарай холые гансата ахидаг автомашина гэжэ тон хомор һэн. Аймагай түрүүлэгшэ хазаар морёор колхозуудай таряанай газараар, һүнэй фермэнүүдээр, хонишодой буусануудаар ябажа, ажалтайнь, байра байдалтайнь танилсаха, саг зуура боломоор шиидхэбэри абаад, колхозой түрүүлэгшэнэр, бригадир болон юрын ажалшадые ерээдүйн амжалтануудта элсүүлхые оролдохо.
1947 ондо Могойтын аймаг дунда зэргээр нэгэ гектарай 16,5 центнер шэниисэ хуряажа, гүрэнэй түсэб хараагүй үлүүлэн дүүргэһэн байна. Гадна 1948 оной хабарай тарилгада хүрэхэ үрэһэ хүрэнгөөр ажахынуудаа хангажа шадаһан юм. Энэ амжалтада тон ехэ хубитаяа оруулалсаһан Балдан Аюрзанаевич Аюрзанаин СССР-эй Дээдэ Зүблэлэй 1947 оной мартын 29-эй зарлигаар Ажалай Улаан Тугай орденоор шагнагдаһан гээшэ.
Хараад үзэе. Мүнөө хүдөө ажахын оньһон техникын хүгжэлтынгөө дээдэ шатада хүрэһэн энэ үедэ тойрогой таряан ажал дайнай һүүлээрхи хүндэ хүшэр жэлнүүдһээ хараагүй ахир дүнгүүдтэй байна бшуу даа. Гүрэн түрэдэмнай һэлгэлтэ хубилалтанууд оло дахин боложол байһан гээшэ ааб даа. 1948 ондо Могойтын аймагай усадхагдахада, Балдан Аюрзанаин Агын Буряад-Монголой национальна тойрогой финансын таһагые даагшаар баталагдаад, энэ харюусалгатай тушаалда 2 жэл тухай ажаллаһан юм. 1950 оной эсэс багаар тэрэ тойрогой худалдаа наймаанай таһагые даагшын тушаалда баталагдаа. Балдан Аюрзанаин 1952 оной май һараһаа Агын тойрогой ажалшадай депутадуудай гүйсэдхэхы хорооной секретаряар баталагдаад, 9 жэлэй туршада саарһанай энэ тушаалда хуруу хухадгүй баян дүй дүршэлөө, үүсхэл оролдолгоо зорюулһан байна.
«Балдан Аюрзанаевичай окргүйсэдкомой бэшээшын тушаалда хүдэлһэн жэлнүүд намда эли тодоор һанагдадаг. Хододоо даруу номгон зантай аха нүхэрнай олон үгэгүйгөөр, үнэн сэдьхэлһээ залуу бидэнэрые Совет органуудай шиидхэбэри, протоколнуудые, хэрэгэй саарһа дансануудые бэшэхэ, бүридхэхэ хэрэгтэ һургадаг бэлэй. Хажуугаарнь зүб эрилтэ табидаг һэн. Сахил журам эбдэхэ ябадалда, даалгагдаһан ажалдаа хайша хэрэгээр, эрилтэгүйгөөр хандагшадта дурагүй һэн», - гэжэ окргүйсэдкомой түрүүлэгшын орлогшо ябаһан Цыбенжаб Эрдынеевич Цыденов дурсаһан байдаг.
Энэ хэлэгшэдэнь нэмэхэдэ, тэрэ тойрогой зүблэлэй 7 зарла[1]лай депутат ябаһан.1939 онһоо 1961 он болотор, 22 жэлэй хугасаа соо таһалгаряагүй тойрогой ажалшадай депутадуудай гүйсэдхэхы хорооной гэшүүнээр һунгагдаһан хоморой хүн юм. Хамтадаа 32 жэлэй туршада зүблэлтэ засагай элдэб тушаалнуудта хүдэлһэн нютагаймнай габьяа ехэтэ хүнүүдэй нэгэн болоно. Жэшээтэ ажалайнгаа түлөө «1941-1945 онуудта ажалай шэн габьяагай түлөө», «Шэнэ ба тунга газар бодхоолсоһоной түлөө» медальнуудаар ахатан шагнагданхай.
Албанай ажалай хажуугаар хубиин хэрэг, гэр бүлын харюусалгатай уялга Балдан Аюрзанаевичые алгадаагүй. Наһанайнгаа нүхэр Цэдэнэй Бальжидтай гэр бүлынгөө гуламта байгуулаад, гуниг, баяр жаргалаа хамта хубаалдан, хатуушье һаа, сагаан зам гаталан гараһан байна. Олоной дунда «Лаапаан Балдантан зоной айл» гээд алдаршаһаниинь үнинэй. Энээниие би бэе дээрээ мэдэрһэн хүнүүдэй нэгэн байхаб.
1960-аад онуудай эхеэр шэхэндээ уһа оруулаад, Агын больницада аргалуулхадаа, нютагай Балдан ахатанайда тогтоһомни мүнөө болотор мартагдадаггүй. Арбаадтайхан хүбүүнэй богоһыень алхажа ороходомни, хүндэтэйгөөр хүлеэжэ абаа һэн. Бальжид абгайн бэлдэһэн эдеэнһээнь эдилсээд лэ, унтаридань унтаад лэ, эсэстэнь бэе энхэ элүүр болоод, гэртээ бусаа бэлэйб.
Хожомынь, 1972 оной намар, Агын радиодо сурбалжалагшаар ажалда ороходоо, түрүүшээр баһал Балдан Аюрзанаевичайда байрлажа, ажабайдалай горитойхон һургуули гараһан байнаб. Тиихэдэл үбгэнтэй дүтөөр танилсаһамни, мүнөө намда олдошогүй олзо болонхой. Энэ хүмнай гэр бүлэдөөшье, олоной дундашье түни түбшэнөөр байдаг хүн һэн. Агын тойрогой, Шэтын областиин ба улас түрын, юртэмсын байдалаар ходо һонирхохо. Үхибүүдэйнь өөртэнь бэлэглэһэн радиоприёмнигой ашаар юртэмсын һонин һорьмой мэдэжэ абадаг һэн. Илангаяа Наран Уласай (Япони) радио ород хэлэн дээрэ шагнадаг һэн ха.
Мүн тамирай байдалаар ехэтэ һонирхохо. Энэншье ойлгосотой. Ехэ хүбүүн Валерань боксоор ба дүрэ буляалдалгын барилдаагаар «СССР-эй спортын мастер» гэһэн үндэр нэрэ зэргэтэй, орон дотороо алдар суутай тамиршан байгаа бшуу. Мүн Володя, Витя хүбүүдынь баһал бокс эрхилхэ. Балдан ахайтан Валентина, Вера гэжэ басагадтай һэн. Эсэгэнь хүүгэдтээ нэгэшье хажар харша үгэ хэлэжэ үзөөгүй.
Ахатанайда ушарбайнхид, догойнхид үе-үе болоод лэ ерэхэ. Агын дунда һургуулида һураха үедөө Дашидондок Дашиянжипов Аюрзанаин Балданайда ябажа, нэгэтэ бэшэ халуун сайень ууха азатай байһанаа һаяшаг олзуурхан хөөрөө һэн. Тииһээ тиитэрээ Дондок Будуевич Валерий хүбүүнтэйнь үеын зон һааб даа. Балдан ахатан Валерий хүбүүнэйнгээ шаасалдаанай талмай дээрэ туйлаһан дүнгүүдээрнь омогорходог һэн.
Өөрөө Балдан Аюрзанаевич баһал тамир эрхилдэг байһан гэхэдэ, алдуу болохогүй. Тодорхойлбол, буряад дүримөөр һур харбахадаа, шадамар бэлэй. Майн 1-эй һайндэрэй болоходо, түрэл Догойгоо ошожо, һур харбаанай мүрысөө эмхидхэдэгыень һайн һананаб. Тэндэ ажаһууһан Пайбалай Бата базань баһал һурай зураахай дээрэ сүлөөтэй сагаа үнгэргэдэг хүн бэлэй. Мүн Балдан Аюрзанаевич арадай дуунда дуратай, өөрөө буряад дуунуудые һайханаар дууладагыень тэрэ үеын олон хүн мэдэхэ һэн.
Балдан Аюрзанайн эсэгэ Жүгдэрэй Лаапаан хадаа дээдэ гарай дархан байһан. Сүүгэлэй дасанай барилгада хабаадалсажа, шэрэм гэшхүүрыень Балигын заводто шудхаад, тааруулжа хэһэн габьяатай. Тиимэһээ Хожогортон хотон соо холо ойгуур суурхаһан дархашуул олон байһан. Балдан ахатан баһал гартаа дүйтэй хүн һэн. Сагаан сэдьхэлтэй эсэгэеэ үхибүүдынь хэмгүйгөөр хүндэлдэг байһан. Тиимэһээ нэрыень хухалхагүйе оролдон, бултадаа хүнэй зэргэ хүнүүд болонхой, үри хүүгэдээ, аша зээнэрээ үндылгэжэ үрдиһэн. Догойн дээдэ эхин шатын училищиин 6 класс түгэсхэжэ, доодо хэмжээнэй эрдэмтэй Балдан Аюрзанаинай наһанай һаруул зам иимэл даа.
Батожаргал ГАРМАЖАПОВ
