​Тэнгэриин нохой

Иигэжэ эртэ урдын буряад-монгол угсаатан шоные хүндэлжэ нэрлэдэг байгаа. Европын зарим арадууд шонотой саг үедэ тэмсэн үһэрилдэдэг байһанаа домог онтохонууд соогоо шуһата бузар арьяатан гэжэ түүрээгээ.

Харин Түб Азиин нэлэнхы ехэ газар уһан дээрэ ажамидарһан монгол болон түүрэг олон арадууд шонодо ехэ хүндэтэйгээр хандадаг заншалтай. Мексикын болон Америкын индейцүүд шоно болбол нохойтой хамта үхэһэн хүнэй һүнэһые нүгөө замбида залан үдэшэдэг гэжэ шүтэдэг заншалтай.

Монголшуудай түүхэдэ алдаршаһан Бүртэ-шоно. Чингис хаанай уг удамай 22 үе саана, 6 зуун жэлэй хоёрдохи хахадта ажаһууһан энэ ехэ элинсэгынь баһал шонын нэрэ зүүжэ ябаа. Тэрэ үедэ Түб Азида Түүрэгүүдэй ехэ хаан түрэ (Тюркский каганат) зонхилжо байгаа. Турциин бүрин эрхэтэ гүрэн болохын тула тэмсэл ударидажа, гүрэнэй түрүүшын юрэнхылэгшэ байһан Кемаль Ататюрк (1923-1938) Боро Шоно гэжэ арадайнгаа дунда алдаршаһан юм.

18 зуун жэлдэ ажаһууһан Ойрад-монголой хаан Цэван-Рабданай бага хүбүүн Шоно-баатар гэжэ түүхэдэ суурхаһан юм. Ойрад-монгол сэрэгэй бэлигтэй, шэн зоригтой ударидагша, манжанартай эрэлхэгээр дайлалдаһан Шоно-баатарые хуудал хуурмагаар гэмнэжэ, Галдан Цэрэн тайжа түрэл дайдаһаань үлдэһэн юм. Орос гүрэнэй албатан хальмагуудай Аюка хаанда (эхынгээ эсэгэдэ) ерээд, Волго шадарай хальмагуудай дунда ажаһуужа байтараа, 1732 ондо залууханаар наһа барашоо һэн. Шоно-Баатар тухай үльгэр домогууд хаа хаагуур тараһан, буряад, халха, хальмаг, тува, казах, киргиз, алтай хэлэнүүд дээрэ зэдэлдэг юм.

“Шонын баша” гэжэ нэрэтэй урданай ууган буряад дайшалхы арга дүрын, нэгэ нэгээрээ тулалдаанай дүримүүдые һэргээн хүгжөөһэн Цыбик Хобраков иигэжэ бэшэнэ: «Буряад» - “бурайд” гэһэн үгэ түүрэг хэлэнһээ “шононууд” гэжэ оршуулагдадаг”. Үнэхөөрөөшье, буряад олон угай нэрэ соо “шоно” гэжэ үгэ ушардаг: шоно һэнгэлдэр, басай шоно, шоно галзууд болон бусад.