​Дүтын холбоотой багшамни

1975 оной зун Буряадай багшанарай дээдэ hургуули дүүргээд, Захааминдаа ерэжэ, түрэл Дүтэлүүрэйнгээ hургуулида хүдэлхэ болоо бэлэйб. Ушарынь юуб гэхэдэ, дээдэ hургуулида hүүлшын жэлээ hуража байхадаа, амаралтын үедэ нютагтаа ерэжэ, hургуулиингаа үхибүүдтэ хатарнуудые табидаг байгааб. Нэгэ хатарынь Монгол орондо бүжэг нааданда амжалтатайгаар хабаадалсаhан юм. Тиихэдэ захиралай орлогшоор хүдэлжэ байhан Бадма Гомбоевна намайе абаа бэлэй. Тэрэ сагhаа хойшо наhанайнгаа амаралтада гаратараа, түрэл нютагтаа хүдэлөөб. Жэл соо түүхэ заагааб, хоёрдохи жэлдэм хүмүүжүүлгын талаар захиралай орлогшо болгожорхёо. Энэ баhал Бадма Гомбоевнагай зууршалгаар лэ байгаа.

Шэнэ эрилтэнүүдые нэбтэрүүлгэ

Тиигэжэ багшатаяа хоюулаа орлогшонор болоhон урма баяртай ажаллажа эхилээ бэлэйбди. Үглөөнhөө үдэшэ болотор заб сүлөөгүй, «ажал - амидарал» гэhэн түсэл-зорилго табижархёод, аргагүй эдэбхитэй хүдэлдэг бэлэйбди. Тойроод дүршэл ехэтэй, урагшаа hанаатай эрхим багшанар хүдэлдэг hэн: Дора Зуйконовна Цыренова, Роза Пивоваровна Хамаева, Софья Базаржаповна Батуева, Дулма Дымбрыловна Дылгырова, Роза Доржиевна Дашеева, Зоя Памаевна Цыренова болон бусад hаналаа нэгэдүүлээд, үгэеэ ойлголсоод, ажалдаа хам оролсохобди.

Бадма Гомбоевна завучнай багшанартаа шэнэ-шэнэ эрилтэнүүдые ажалдань оруулжа, заал hаа тэрэнээ бүтээхэ. Өөрөө хими-биологи зааха. Хэшээлдээ багшанараа урижа, шэнэ аргануудые, хэрэгсэлнүүдые яажа хэрэглэхые харуулха, баян дүршэлөөрөө хубаалдаха. Энээнииень багшанар даган абажа, өөhэдөө шэнэ дүримүүдые оруулалсаһан нээмэл хэшээлнүүдые баhал харуулха. Бэе бэедээ оролсоhоор, ябалсаhаар, манай багшанар аргагүй шадалтай, дүршэлтэй бологшо hэн.

Минии хэшээлнүүдтэ нэгэ-хоёр дахин бэшэ, ото орожол байгша hэн. Ямаршье хашартай юм даа гэжэ hанаhаншье байгаа хаб, теэд ганса минии хэшээлнүүдтэ бэшэ, олохон багшанарые даха дахаhаар лэ, ёhотой багшанар болгоол даа. Өөрөө аймагай, республикын багшанарай эгээл эрхим багшанарай нэгэн юм hэн. Энээнииень арба гаран хими-биологиин багшанар, Бадма Гомбоевнагай шабинар гэршэлнэ. Мүнөө Бадма Гомбоевнада заалгаһан хүн бүхэмнай багшадаа баяр баясхалан хүргэжэ байhан байха.

Арадайнгаа арюун заншалнуудта түшэглэн

Шэб шэнэ түсэл зохёожо эхилээд, Бадма Гомбоевна багшанартаяа hургуулияа, коридор, таһаг бүхэнүүдээ шэнээр шэмэглэжэ эхилээ hэн. Бадма Гомбоевна өөрын түсэб, программа зохёожо, түрүүшын алхамуудые hургуули соогоо ябуулжа эхилээ. Буряад Уласайнгаа ёhо заншал, hургаал заабаринуудые, буян, нүгэл, зол жаргалай, зоболонгой шалтагаанууд тухай мэдэсэнүүдые ханаараа планшет, стендэнүүдые бэлдэжэ тааруулхабди. Буряад hургуули ямар байха ёhотойб гэhэн зорилго табяа бшуу. Бүхы хэшээлнүүд, хэшээлhээ гадуур кружок, секцинүүд, элдэб нэмэлтэ нэгэдэлнүүд нэгэл зорилготойгоор - арадайнгаа ёhо заншал, hургаалнуудта хабаатайгаар ажаллаха байгаа.

Би хүмүүжүүлгын талаар баhал захиралай орлогшо хадаа, эстетическэ талаар ажал ябуулааб, hургуулияа шэнэ хэрэгсэлнүүдээр хангаха hанаатай зураха, бэшэхэ болоо hэм. Хатарай танхим (зал ритмики) байгуулжа, бүхы ангинууд 2-дохиhоо 10-дахи хүрэтэр долоон хоног соо хоёр дахин ритмикэ хэдэг болоо. Тиигэжэ үхибүүн бүхэн дуу хатартай танилсадаг байгаа. Удангүй дууша, хатарша үхибүүднай аймаг соогоо түрүү hууринуудые эзэлдэг болоо. Холо ойгуур суутай «Зэмхэ сэсэг» ансамбль иигэжэ бии болоhон юм, саашадаа «жэшээтэ» ансамбль нэрэтэй болоо.

Уран гартай багша Гонгор Гомбоевич Базаров үйhөөр, модоор, түмэрөөр урлалай таhаг байгуулжа, урагшатай хүдэлжэ эхилээ. Оёдолшо бэрхэ багшанар Радна Дашиевна Дымбрылова, Татьяна Васильевна Цыденова оёдолой таhаг бэлдэжэ, буряад угалзануудаар шэмэглэгдэһэн малгай, гуталнуудые, буряад дэгэлнүүдые оёжо эхилээ. Эдэ бүгэдэ Бадма Гомбоевнагай хүсөөр, тэрэнэй оролдолгоор хэгдээ hэн.

Бадма Гомбоевна Буряадай багшанарай дээдэ hургуулиин эрдэмтэдтэй нягта холбоотой боложо, тэдэнээ hургуулидаа асаржа харуулаа, бэлдэhэн ажалаа үзүүлжэ, ехэтэ hонирхуулаа. Эрдэмтэд Бадма Гомбоевнада бэлэн диссертаци байна ха юм, ажалаа хамгаалагты гэжэ дурадхаа. Багшамнай юу тиихэб даа, ерэhэн ошоhон зондо байhанаа хубаалдаад, тараагаад үгэжэрхихэ.

Һургуулимнай яhала сууда гараа, түрүүшээр аймаг соохи багшанар, удаань бүхы Буряад Уласаймнай аймагуудhаа түлөөлэгшэд ерэдэг hэн, бэшэжэ, буулгажа абаха, элидхэлнүүдые шагнаха. Зэдын, Сэлэнгын, Мухар-Шэбэрэй аймагуудай hургуулинууд Бадма Гомбоевнагай түсэлөөр ажалаа ябуулдаг болоо бэлэй.

Багшымнай хэрэг мүнхэ

Сагай үнгэрхэдэ, юумэн ондоо болоо юм бэзэ, харин багшымнай хэhэн хэрэг мүнөөшье шухала: буряад хэлэеэ мартахагүй, улам саашань хүгжөөхэ гэhэн бодол ёhотой буряад хүн бүхэнэй толгойдо ха юм. Бадма Гомбоевнагай түсэл-заабари, бэшэhэн, хэжэ ябаhан ажаябуулга эгээл хэрэгтэй болоод байна гэжэ hанахаар. Буряад hургуулинуудта бүхыдэнь энэ түсэлынь дурадхаха байгаал ха.

Наһанайнгаа амаралтада үнинэй гараhаншье hаа, багшамнай үшөөл ехэ ажал ябуулдаг hэн: hургуули дүүргээшэд олон жэл соо Бадма Гомбоевнада заалгажа (репетиторство), дээдэ hургуулида орохоо бэлдэхэ. Гэртэнь ерэжэ, хэдэн хэшээл абаад, дээдэ hургуулида ороhон лэ байха.

Зохёохы, шэнжэлхы ажал

Үшөө тиигээд хэдыхэн жэл соо табан ехэ ном багшамнай бэшэжэ гаргаа. Дүтэлүүр, Хужар, Нурта нютагуудаа, ажаhуужа байhан бүхы зоноо арбаад үе хүрэтэр бултыень мэдэжэ, эли тодоор номууд соогоо харуулжа шадаа. Уг гарбалаа hайн мэдэхэгүй хүн байгаа hаа, Бадма Гомбоевнада хандажа, мэдэжэ абадаг байhан. Монгол ороной Булган аймагта, ехэнхидээ Тэшэг сомондо 20-ёод онуудаар манай үбгэ эсэгэнэр нүүжэ ошоhон, мүнөө олон буряадууд тэндэ ажаhуудаг байна. Тэндэ хэды дахин ошожо, түрэл гаралнуудаа, ойрохи хамаатанаа оложо, аха дүүнэрэй хоорондо утаhа татажа, томохон ном бэлдээ. Багша-ветерануудтаяа хамта үшөө нэгэ ном гаргалсаа. Үшөө ехэл түсэбүүдтэй байгаал даа.

Би hургуулиин захиралаар, сомоной даргаар хүдэлжэ, багшатаяа хэдыхэн соо холбоогоо таhараа hэм. Урихан шарай, энхэргэн миhэрэл татахал даа - уулзаха hанаан сэдьхэлыеш аргагүй эзэлхэ. Наhанайнгаа амаралтада гараад, багшынгаа үхибүүдтээ хото руу нүүжэ ерэhэнhээ хойшо наашаа ерэхэдээ, заатагүй уулзадаг болоо hэм. Улаан-Үдэ ерээд хонходоходом, хэзээ ерэхэшниб, оронгүй бү ябаарай гэхэ.

Түрүүшын багшанар Дора Зуйконовна Бадма Гомбоевна хоёрни уулзашаhан, хэн нэгэнэйнгээ гэртэ амтатай хоол бэлдэhэн, аргагүй баяртайнууд угтажа байха. Удаахан хөөрэлдэжэ, hанаа сэдьхэлээ заhажа hуухабди. Хоюулаа «дуугаа дуулыш» гэхэ. Хэдэн дуу сугтаа дуулалдажа, уярхаяашье hанахабди.

Мүнөө дахин уулзахагүйбди, харалсахагүйбди, дуугаа дуулалдахагүйбди гэжэ мэдэрхэдээ, зүрхэ сэдьхэл гунигаар дүүрэжэ, уярмаар бологдоно.

Иимэл залууhаа заб сүлөөгүй, амарха гээшые мэдэхэгүй, hанаhанаа заабол бүтээхэ, hарбайhанаа абажа шададаг бэлэй, манай багша. Үхибүүдээ дахажа, аша гушанараа үргэлсэжэ, хуби заяаень зүб тээшэнь болголсожо, мүнгэ тангааршье туhалалсажа, мүнөө болотор ябалсаа даа.

Үринэрынь эбии, төөбиитэеэ адли сэсэн мэргэн, сагаан hайхан сэдьхэлтэй, урихан налгай абари зантай, бурхантай, буянтай, элүүр энхэ ябахыень үреэнэб даа.

Александр ШАГДУРОВ Захааминай Дүтэлүүр нютаг 2021 оной март