906
Буряад уран зохёолшод япон хайку түхэлэй шүлэгүүдые бэшэжэ туршадаг байгаа. Дондог Улзытуевай жэшээ энээниие гэршэлнэ.
Япон ирагуу найруулагшад эртэ урдаһаа Наран Уласай үзэсхэлэн үзэмжэ булангуудые, түүхын дурасхаалта газарнуудые, байгаалиин үзэгдэлнүүдые гурбан мүртэй богонихон шүлэгүүд соогоо зурагладаг байгаа.
Нэгэ шүлэгынь – амисхаал мэтэ. Нютаг орон, сагай уларил, сэсэг ногоо, шубуу шонхор, ан амитад– юун тухай эдэ шүлэгүүд соо үгыб даа. Бүхы амида амитаниие хайрлаһан мэдэрэл – мүрнүүд соонь.
Хайку маягаар шүлэг бэшэдэг байһан агууехэ дүрбэн поэдэй нэрэ дэлхэйдэ мэдээжэ: Мацоу Басё (1644-1694), Ёса Бусон (1716-1783), Кобаяси Исса (1769-1827), Масаока Сики (1867-1902). Сагай урасхал соо эдэ нэрэнүүд мартагдашагүй, удха янзаяа бүри нэмэһэндэл, япон поэзиин огторгойдо мүшэтэн ялалзажа байдаг. Мүнөөшье иимэ түхэлэй шүлэгүүдые бэшэжэ, уран гуурһаяа мүлигшэд Япондо олон.
Ямар нэгэн агшан зуурын зураг мэтэ аад, өөрын ялас гэмэ образтой, бодолтой иимэ шүлэгүүдые уран зохёолшо Галина Базаржапова хэдэн жэлэй саана бэшэжэ эхилээ юм. Урлан мүндэлүүлнэ гээ һаа, бүри тааруу ха. Гурбан мүртэй эдэ шүлэгүүд соонь гунан дэлхэйн сэнтэй үзэгдэлнүүд багташана. Жэшээлбэл, Байгал далай, Алхана агуула...
Монгол дайдын сэсэгы –
Магтаал солотой Байгалнай
Мэшэеэн дууланал... буряадаар.
Замбиин толи – Байгал
Зоболонто Сансарые
Арюудхаһаар эсээ гү?
Түрүүшынхи соонь – хүхюу дорюун Байгал. Буряад аялга татаһан Байгал баясалтай байнгүй яахаб. Хоёрдохи бадаг соонь Сансарын бузарые арилгаһаар эсэшэһэн Байгалай шарай элеэр харагдахадал гэнэ. Долгидоо хүндөөр тууна хэбэртэй.
Алханын алтан оройһоо –
Арюун дагшан оронһоо
Аласай харгы арюухан лэ.
Нангин шүтөөн Алхана үнэн һүзэгтэй зоной замыень нээжэ үгэдэг - иигэжэ ойлгобоб эдэ мүрнүүдһээ.
Тиихэ зуураа иимэл гурбан мүрнүүд соохи зүнтэйхэн зүгы, хөөршөөмэ хэрмэн, мээхэй миисгэй, гоёмсуу сэсэг, зээрэг горхон мэтын образууд дура буляама, ура хүдэлгэмэ.
Зүгын жииганаад,
Зулгылан тойроходонь,
Зула сэсэг мэшэеэбэ.
***
Тоншуул, аа, тоншуул,
Тэрлигшни гоо үнгэтэл,
Дэрэшни теэд лэ, ямар бэ?
***
Хүхэ сэсэгэй
Гоногор дэльбэтэ хушуунь
Һүтэй гэлсэнэ.
***
Гэдэһэеэ борлуулха һанаатай
Гэнгинэн һиинана боргооһон
«Дуһал ундахан хайрлыт-ээ».
Мэшэеэһэн зула сэсэг, дэрэеэ дэрлээд, унтахаяа зэһэһэн тоншуул һанаанда ороод, һайхан мэдэрэл түрүүлнэ.
Богонихон эдэ шүлэгүүд соо зүүн зүгэй философско бодомжо эрдэни субадтал нөөсэлөөтэй мэтэ. Эдэ мүрнүүдые даган, Замбиин нюуса нээһэйб, олоһойб гэһэн дам хүсэл түрэнэ ха.
Бурхан багшые бэдэржэ,
Бүхы Замбиие уудалмаар гү?
Бурхан өөрынш досоо ха юм.
***
Огторгойдо ордон үзэгдэнэ.
Эртэ урдын Бухара гү?
Омар Хайямай аялга гү?
***
Зураг мэтэ үүлэн соо
Зурхай зураатай –
Зурыса уншажа шадаал һаа...
Үнэхөөрөө, хүн гээшэ байгаалиин таһаршагүй үринь. Нарин шэнжыень, огторгойн шарай шэртэжэ, урдахи замаа тухайлаад ябаха аргатай ха юм. Оршон тойронхи байдалай ошо гэрэлһээнь дулаасама.
Арадайнгаа хуби заяан, гэгээрэлэй замаар дабшаха тухайнь ирагуу найрагша үрэ зүрхэеэ тамалан, сэсэгы мүрнүүдые һубарюулна.
Ерээдүйе тааха шэдитэй
Егүүзэр гэгээн түрэхэ гү?
Ехын лүндэн мүндэлхэ гү?
***
Манзан Гүрмэ төөдэй
Шэдитэ толёороо
Шэн заяа буулгуужан.
***
Һүлдэ тухай бодомжо
Һэрюулхэ гү, һэшхэлыемнай,
Буряад-монгол удхыемнай?
Оршон дэлхэйдэ поэт хайратайгаар, хайрлалтайгаар хандана. Юрын үзэгдэлнүүдшье удха унгитай гэжэ батална. Хорхой шумуулшье, һоно боргооһоншье хүрэтэрөө амидарха эрхэтэй...
Үржэн Хандын үльгэрлиг орон гү, хүн бэеэрээ хүрэшэгүй, таагдашагүй таабари мэтэ, домогуудта үндэһэлһэн зэргэшээ дэлхэйнүүд гү – эжэлүүдгүй поэдэй зүн зүгнэлыень татаһандал. Шэнэ эрьенүүдтэ, сүлөө байдалда, шэнэ мэдэрэлдэ тэгүүлэл мэтэ эдэ мүрнүүд:
Далан далбага дээрэ
Нэрэеэ бэшэбэб: Доржи-Ханда –
Далайн уудамда тамараг лэ.
Тиимэл даа, япон түрэлэй буряад шүлэг далан ондоо оронуудта мэдээжэ боложо байхань болтогой. Бидэшье һаналаа нэгэдэн дэмжэе. Үндэһэн ирагуу найрагтамнай далайса-дэлисэтэйгээр, тусгаар зорюулан бэшэгдэһэн эгээл түрүүшын иимэ зохёолнууд гээд сэгнэе.
«Япон аялгаар» номой эзэмдэлгэтэйнь танилсаял даа, хүндэтэ манай уншагшад. Нарин зөөлэн уянга, нааршаама хөөршөөмэ образууд, өөрсэ сохидолтой аялга, өөдэнь дэгжээхэ эршэ хүсэ, оюун сэдьхэлэй ошо - эдэ шүлэгүүд соо бүри мүһэн бии.
Туяна САМБЯЛОВА, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор, Ород Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ
Галина Базаржапова
Хэнэй тугые хэлтылгэхэеэ,
Хэнэй һүлдые үргэхэеэ
Һэмүүн һалхин хиисэнэб?
***
Тулгаяа олохо гэбэл,
Тугаа үргэе гэлсэнэ,
Тугшамнай алим теэд?
***
Һолоомоной һогообори
Һөөргөө обёос болохом гээд
Һөөл хүсэнэ гү?
***
Гэсэрэй хүлэг
Тэнгэриин зүйдэлые
Табаран сасаргааба.
***
Ганга мүрэн дээгүүр
Шарилам тараһай гэжэ
Үбгэжөөл хүсэнэ.
***
Харсага добтолбо дальбараада
Халхалбаб хормойгоороо,
«Халаг» гэбэ харсага.
***
Согсогоноһон лэ шубууе
Согсоголдой гэжэ нэрлээд,
Собхорхыень адагланаб.
Сагаан мантан заан
Саадын бэлгэ тэмдэгтэй –
Санаар һахил абаа гү?
***
Юрын гулабхаагай хүзүүбшэ
Ягаан, номин үнгэтэй
Яаһан гоёб – адаглыт.
Мойһоной сэсэг
Шиигтэй хүрьһэндэ унаад,
Саһандал сагаалхина.
***
Буганууд ой соо
Бухиндан мүргэлдэбэ,
Булга һүргэбэ эбэрээ.
***
Һаратай һүни.
Сэсэг Һалхинда сэрбэлзэнэ –
Һайхан дура хүлеэнэ ха.
***
Нэгэ хүл дээрээ зогсоод,
Ниигэм тухай бодобо
Намаг соохи хүхэ дэглы
Абарга Луугай уһанһаа
Агаарта дэгдэн гарахадань –
Нүүхын тэмдэг гэлсээ һэн.
***
Нүгэлгүй, арюухан
Үхэлгүй, амитайхан
Үнэтэ байдал бэдэрээл ха.
***
Сахаригтал хушуугаараа
Сансарын зоболонгые
Саб байса зайлуулна ха.
***
Сэсэн заан, сэбэр заан
Сэсэгы ухаалиг заан –
Бурхадай ороной шэмэг гү?
Ойн соорхойдохи
Амидаралта шалбаагһаа
Амталба ургыхан.
***
Улаан бургааһанай
Урагша – хойшоо найгаан соо
Уянга ургалаатай.
***
Баршад сараха
Баян тэнгэри Буугаа гэнэл...
***
Хангай хэндээ
Хэшэгээ үгэхөө
Хайрын ёһоор һунгадаг.
***
Улаа-ягаан шулуун дээрэ
Урдын маани бэшээтэй –
Үзэглэн, һүзэглэн уншанаб.
***
Хүхэнэй һүндэл сагаалхитаһан
Бальжинын нуурһаа
Түүхын домог удхабаб.
***
Уһа үргэлөөд ябаһан
Һара соохи хүүхэндэ
Һарабшалан далланаб.
***
Халаахайда халахадаа,
Халаг-хүхы табидаг
Хайран үем, хаанабши?
***
Ягаан хибэстэл нуга
Ялабхиһан дүрэтэй –
Яагаа гоё үзэмжэб.
Шиигтэй зүлгын шэмэг –
Шарахан нямняа сэсэгүүд
Шамбалын элшэ гэрэлдэл.
***
Сагаан Үбгэнэй урдахи
Ногоон зүлгэ талмайда
Нохойнууд таршалан хүльбэрнэ.
***
Сагаан Дара эхэ, эжымни гээд
Бишыхан зээмни «хонходоо» –
Бишэрэл досоонь түрөө гү?
***
Далбаа ехэ тэнгэриин
Далитай, амитай үүлэнүүд
Дайдаяа угаая гэлсэбэ.
***
Дайша асууринар
Хара, сагаанаар илгараад,
Хам оролсон тэмсэһээр гү?
***
Эзэтэй эгсэ уулада
Эдеэнэй дээжэ үргэхэдэ,
Элеэнүүд элин эрьелдээ.
***
Хүн түрэһэн асуури
Хүүгэн бага наһандаа
Урда түрэлөө дурсаба.
***
Мүнгэн сүгсэ соохи
Алтан зула сэсэглээд,
Мандаха хуби заяабал.
***
Заяата Зандан Жуу
Бишу Гармын нарин хээе
Зуугаад жэлдэ домоглоһоор.
