​Отог ноён Буурал баабаймнай

Шажан мүргэл Совет үедэ тон ехээр хорюултай байһаниинь мэдээжэ. Советскэ Союзай һандарһанайшье удаа олон жэлэй хугасаада арад зон нюусаар бурхандаа шүтэдэг байһан гэлсэдэг. Хэды тиигэбэшье, нютаг нугануудта обоо тахилга мартагдаагүй.

Хэжэнгын аймагай үргэл мүргэлтэй үндэр Шалсаана буурал баабайн обоо тахилга тухай түрүүшынхиеэ сурбалжалагша Тимофей Нимбуевич Нимбуев ойлгуулжа үгэһэн байна. 1991 оной июль һарын 3-да түрэл “Буряад үнэн” сониндоо энээн тухай бэшээ һэн. 30 жэлэй саана гараһан бүтээлые мүнөөдэр дахин хэблэжэ, залуу халаанда ойлгуулха һанаатайбди.

Хэжэнгэ һууринай зүүн-хойно габайн оршодог Шалсаанын обоо тахигдадаг заншалтай. Энэ обоо гансашье хэбэд номхон Хэжэнгэ соогоо суутай бэшэ, Загарай, Хори, Яруунаһаа гадна, Шэтын областиин Петровск-Забайкальскиин, Хёлгын районуудай буряадууд үглөөнэйнгөө сэржэм Шалсааные нэрлэн сасадаг заншалтай. Тиимэһээ үргэн олондо суутай, ехэ алдартай тахилгануудай нэгэн болоно. Нэгэ суу тухайнь дурдабал, иимэ.

Эрдэни-Хайбзан Галшиев (1855- 1915 онууд) залуудаа Түбэд ошожо, Брайбан хиидтэ бурхан Буддын шажанай һургуулида хорёод жэлдэ һуража, шухаг дээдын дооромбо зиндаатай боложо, 1897 ондо нютагаа бусажа, Хэжэнгынгээ дасанда Цанид багша гэхэ гү, али шойрын һургуули хүтэлбэрилһэн намтартай. Шажан мүргэлдэ хэды хатуу хандасатай саг байбашье, 1966 ондо хуушан монгол, ород хэлэнүүд дээрэ хэблэгдэһэн “Билиг-ун толи” гэжэ номынь оройдоол 800 хэһэгээр хэблэгдэжэ, зондо мэдээжэ болоо һэн.

Мархаазайн дооромбо гэлсэхэһээ бэшэ, олонхи нютаг зоншье нэрэ алдарынь мэдэхэгүй ёһотой. Юуб гэхэдэ, түрэхын хэды ехэ түгэлдэр бэлигтэй байбашье, бэлигээ хүндэ харуулхагүй, түбшэн даруу зантай, дасанайнгаа дэргэдэ эгээл муухан гэр соо олон боти номуудһаа бэшэ тахиһан олон бурханшьегүй, үргэл бариса абадаггүй дээрэһээ үгытэйхэн лама нирваанай дүрэ үзэһэн (нүгшэһэн) гэлсэдэг.

Уншалгадаа унзадлажа, хоолой хашажа эхилхэдэнь, дасанай сонхын шэлнүүд даржаганалдажа, бурханай урда зэргэлэн һуудаг ехэ аригамай сүгсэнүүд хүдэлөөд абадаг байһан гэхэ. Түбэдтэ байхадаа, хиидэйнгээ нэгэ ехэ хуралай уншалгада хоолой хашахадань, найман түмэ гэхэ гү, али мүнөөнэйхеэр 8 мянган ламанарай дуун дуулдахаяа болиһон гэдэг. Түбэд хүбүүн байһан һаа, магтаал сууда хүртэхэл һэн бэзэ. Харин хариһаа ерэһэн хүн аад, ехэ санаартаниие “баһаһанайнгаа” түлөө түмэр баяг амасаха ушартай болоо ха. Энэнь манайхяар толгойн сааза болоно.

Болзоото сагтаа ехэ хуралай боложо, улад зоной сугларһан үедэ үргэгдөөтэй дүшэн пүүдэй шэгнүүртэй түмэр балта доро наманшалаад һуухадань, оньһыень табижа, дээрэһээнь низа дараха ёһотой байгаа.

Сан хэнгэрэг сад-няд сохёон, үхэр бүреэгэй бардаастай бүрхирөөн, бүреэ бэшхүүрэй бархираан, ганлин дэмшэнүүдэй гангиналдаан доро һалхин мэтэ эршэгэнэлдэжэ, эрбэгэнэлдэжэ байһан шойжоншонуудай булад һэлмэнүүдые нюсэгэн ташаан дээрэ матаад шэдэлхэнь, “Умпадаар” түгэсэһэн ууртай шанга уншалгатай хамтархадаа, эндэ эрхэ бэшэ харагдаха ёһотой жэгшүүритэ үзэгдэлэй дүтэлхэ бүри зоной сэдьхэлдэ улам унтарма һүрөөтэй болоо бэзэ. Эгээ энэ үедэ тэрэ үйлэ хэрэг хүтэлбэрилжэ байһан шэрээтэ лама олбог дээрэһээ гэдэргээ халишоод:

- Болиит, хайрлыт! Уншалгаяа зогсоогты! - гэжэ гуйһан гэхэ.

- Яабаб? Юун болооб? - гэжэ тойрогшо санаартанай асуухадань, - Хүлһэеэ дуһаажа байһан хара хүхэ моритой баатар түмэр номо дэлеэд, харбахаяа байна, - гээ ха. Тэндэ тэрэ баатарые хараһан ондоо хүн олдоогүй, гэбэшье байһан газартань шулуун дубжаан (гэшхүүр) дээрэ хонхойсо гэшхэһэн мориной дүрбэн табгайн мүр олдожо, хэжэ байһан үйлэ хэрэгынь хойшололгүй зогсоогдоһон байна.

Заажа байһан багша ламынгаа заабаряар Шалсаанын буурал баабай – Хангайн Жалбада мүргөө һэм гэжэ Мархаазайн дооромбо хэлэһэн гэлсэдэг.

 Хадын шулуу хамхалагша

Хара хүхэ хюлгэтэй,

Хамаг зондоо тахилгатай

Хаан ноён буурал баабай.

Хаан ноён буурал баабайм

Хажууһаамни бү холодоорой!

Уулын шулуу сасаргагша

 Уһан хүхэ хюлгэтэй,

Олон зондоо тахилгатай

Отог ноён буурал баабай.

Отог ноён буурал баабайм

Ойроһоомни бү холодоорой!

Орооһо таряанай натуур тушааһан хамбышадайшье, һүни гансаардаһан аяншанайшье энэ дууе дуулахыень багадаа нэгэтэ бэшэ шагнаһан байхаб.

Хүгшэн абадамнай мэндые хүргыт, маниие тойрожо, хаража ябахыень зүүдэ зүндөө хараабди гэхэ мэтэ далда удхатайгаар түрэлхидөө сэржэм үргэхыень гуйжа, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай фронтһоо бэшэһэн бэшэгүүдыешье уншагша һэм. Хэдышье хорюултай хатуу сагта һургуули һудартаа, арми албандаа мордохо болоходоо, нюусааршье һаань ерэжэ, буурал баабайгаа бараалхадаг байһан гээшэбди.

Холын аян замай, ажабайдалай али бүхы бэрхэшээл дабахада, манайнгаа зүрхэ сэдьхэлые зоригжол найдалаар, хүсөөр тэдхэжэ байдаг баян байгаалиимнай нангин хүшөөнүүдэй нэгэн Шалсаанын буурал баабай болоно.

Мүнөөшье эндэ сугларжа, баян байгаалиһаа бороо гуйжа байхадаа, үбһэ таряагаа һайнаар абажа, адууһа малаа тарганаар ондо оруулхые, үшөө үнэр баянаар ажаһуухаяа, хүдэлмэрилхэеэ зоригжонобди гээ һаа, алдуу болохогүй.

 Тимофей НИМБУЕВ “Буряад үнэн” сонин. 1991 оной июлиин 3