875
Буряадай Үндэһэтэнэй 1-дэхи интернат-һургуули 1956 оной сентябриин 1-дэ нээгдээ бэлэй. Тэрэ гэһээр 65-дахи жэл ябажа байна. Һургуулиин түрүүшын директор Николай Цыренович Добжаев, орлогшонь Полина Григорьевна Дугаржабон гэгшэд һэн.
Байрануудынь иимэ һэн: 5-10-дахи классай һурагшадай заалгадаг газарынь мүнөөнэй хореографическа училищиин байшан соо байгаа. Тэрэ гэр тиихэдэ шэнэхэн хоёр дабхар гэр бэлэй. Үхибүүдэй байра мүнөөнэй 29- дэхи һургуулиин байшанда байгаа. Харин эхин классуудынь Үдын урда бэедэ Геологическая, 4 гэһэн хаягаар оршодог байшан соо һэн.
Интернат-һургуулиин нээгдэхэдэ, би 4-дэхи классай багшаар абтаһан хүм. Урда тээнь Хориин дунда һургуули дүүргээд, Улаан-Үдын 18-дахи Буряад дунда һургуулида эхин классуудай багшын һургуули дүүргэһэн байгааб. Һуралсалайм дүнгөөр, намайе 5-7-дохи классуудта математика заахаар hуралсалай министерство зууршалаа. Нэгэ жэл Яруунын аймагай Үльдэргын һургуулида энэ шэглэлээр хүдэлөө һэм. Интернат-һургуулида багшалжа эхилхэдээ, 20 наһатай боложо ябааб.
Һурагшаднай олон ондо ондоо аймагуудһаа ерэһэн байгаа. Гүрэнэй тэдхэмжэ (хубсаһан, эдеэ хоол, байра) дээрэ һэн. Үншэрһэн үхибүүдые түрүү зэргэдэ абаха. Саашадаа гэртээ тэдхэмжэ муутай, олон үхибүүдтэй айлнууд хараада абтаха.
Түрүүшын үедэ хүмүүжүүлэгшэгүй байгдаа. Ном заахаһаа гадна бидэ, багшанар, бүхы хүмүүжүүлгын ажал хэхэбди. Унтуулха, бодхоохо, столово абаашажа эдеэлүүлхэ, үшөө газаа тэдэнэртэеэ тэн тэрээн боложо наадахабди.
Банида абаашаха гээшэ мүнөө һанахада, тон ехэ ажал байгаа. Машина һургуулидамнай үгы һэн. Тэдэнээ таһалхагүй гэжэ жэрытэр байлгаад лэ, Смолиной үйлсэдэ банида ябагаар ошожо ерэхэбди.
Багашаг үхибүүднай гэрээ һанаха. Унтаха гэжэ хүнжэл дороо ороод, һугшараншье байха. Зарим ехэшэгүүдынь тэрьедээдшье үзэхэ. Шарапов Коля гэжэ хүбүүн заримдаа Ивалгаяашье ябашанхай байха. Минии классай һурагша Жамбалов Агбан мүн лэ гэр тээшээ тэгүүлхэ. Нютагынь холо – Хориин аймагай Булам һэн. Нэгэтэ тэрэмнай үгы болоод, багшанар бултадаа гаража бэдэрбэбди. Һүүлдэнь тэрэнээ Үдын хуушан хүүргэ доро һүгшаржа һууһыень оложо, һанаагаа амараа бэлэйбди.
Хоёрдохи жэлээ хүдэлхэдөө, 1-дэхи класста заагааб. Тэдэ багашуултай хүдэлхэдэ орёошог һэн. Баргажанһаа ерэһэн жаахан басаган ехэнхидээ сортоотой ябаха, харин тоо бодолгын урогто заримдаа һугшаран һууха. Ушарыень мэдэхэдэ, “энэ хубаалга гээшые ойлгоногүйб” гэхэ. Тиигэжэ 2 жэл 1-дэхи интернат-һургуулида багшалаад, пединститудай физико-математикын факультедэй оюутан боложо ороо һэм.
Үшөө тэндээ хүдэлжэ байхадамни, хүмүүжүүлэгшэд класс бүхэндэ абтаад, һайн коллектив болоһон юм.
Ажал хэжэ, ама тоһодохо
Тэрэ үедэ залуушуулые һургалгада ажалай үүргэ ехэ байгаа. Жэшээнь, “Туяа” гэжэ амаралтын, ажалай лагерь Ивалгын аймагай Хүхэдэй нуурай эрьедэ дээдэ классай хүбүүдэй хүсөөр баригдаһан. Бэрхэ багша Дансаран Чойбонович тэдэниие ударидаһан юм.
Һургуулиин директор Николай Цыренович Добшоев энэ лагериин эхин һуури табиһан байха. Хара ажал хүнэй бэе шангадхаха, ухаан бодолыешье һүбэлгэн болгохо. “Ажал хэжэ, ама тоһодохо” гэжэ урданай сэсэн мэргэн үгэ мүнөөшье удхаяа алдаагүй.
Хүбүүд Санданов багшатаяа эндэ хэдэн гэр, унталгын корпус, столово ба овощ хадагалха газар гэхэ мэтые бариһан. Һурагшад багша болон хүмүүжүүлэгшэдтэеэ ехэхэн ажал хэдэг бэлэй. Табан часта бодожо, уһалалгаяа эхилхэ. Хапууста, хартаабха ургуулжа, столоводоо тушааха, тиигэжэ бүхэли жэлэй нөөсэтэй байдаг һэн. Ажалайнгаа хажуугаар уһанда шунгаха, футбол, волейбол наадаха, үдэшэндөө зунай байшан соо элдэб наада эмхидхэхэ. Иигэжэ дүүрэн зугаа наадатай ажал хүдэлмэритэй байгша һэн.
Тэрэ гэһээр 60-аад гаран жэл үнгэрөө. Хэдэн жэлэй саана тиишэ ябахадаа, зорюута тэрэ лагеряа эрьеэ һэм. Яһала бэдэржэ олооб, бургааһа буртагаар даруулшанхай, танихаар бэшэ. Үнинэй хаюулшанхай - гэр байраньшье олохоор бэшэ байгаа һэн. Хэдэн жэл интернат-һургуулиин директор байһан, мүнөө эрдэм сурталай даргатай уулзааб. Лагерь тухай хэлэхэдэм, мэдээгүй байгаа, ошожо харахаб гэһэн юм.
Мэдээжэ болоһон һурагшад
Республикын 1-дэхи интернатһургуулиие дүүргэһэн, саашадаа мэдээжэ болоһон хүбүүд, басагад байха. Минии мэдэһээр, хэдэхэн зониие дурдахам.
Даша Дамбаев интернатһургуулиие мүнгэн медальтайгаар 1956 ондо дүүргэһэн. Түрүүшынгээ шүлэгүүдые үшөө 9-дэхи класста байхадаа, манай 11-дэхиин хүбүүдэй байрада ерэжэ уншаа бэлэй. Хойто жэлынь һургуулияа мүнгэн медальтайгаар дүүргээд, МГУ-да ороһон юм. Һүүлдэнь суута поэт, мэдээжэ уран зохёолшо болоо гээд мэдэнэбди. Яһала танил байгаабди, намһаа хоёр наһа дүү байһан. Уулзахадаа, “Дамба ахай”, - гээд лэ ходо намайе хүндэлэн хандажа, һониноо хөөрэн ябагша һэн.
Һаяхан манай бүлын дүтын танил Даши Цыреторович Дамбаевай 80 наһанайнь ойдо зорюулһан нилээд зузаан ном бэлэглээ һэн. Гадартань зохёолшын бэшэһэн шүлэгһөө абтаһан өөр тухайнь ехэ удхатай хоёр мүр бэшэгдэнхэй: “Буряад дайдын хүбүүнби... Һайхан сагай жэгүүрби!”
Даша Дамбаевай шүлэгүүдынь дуун, хүгжэм шэнги. “Сэлэнгэ” гэһэн шүлэгтэнь Базар Цырендашиев хүгжэм зохёожо, Сэлэнгын гимн болгоһон. Наяад онуудһаа эхилээд, мүнөөшье болотор, энэ дууень зон дуулан ябадаг. Суута поэт Даша Дамбаев даншье эртэ алтан дэлхэйтэеэ хахасаһан. Бэшэһэн дуун, шүлэгүүд ба поэмэнүүдынь нэрыень мүнхэлхэл даа.
Интернат-һургуулида һураһан Борис Зоригтуев суута боксёрспортсмен болоһон юм. Эдэбхитэй, харюусалгатай һурагша байһан. Би физикын багша байгаад, кинофотокружок эрхилхэдэм, шуналтай хабаададаг һэн.
Һүүлдэнь Веллингтон Баранниковай зууршалгаар, МВТУ-гай оюутан болоо. Тэндэ ехэ дүршэл шадабаритай, хэдэн олон боксёрнуудые бэлдэһэн суута тренер Богаевай секцидэ ябаа. Богаев Веллингтон Баранниковые Токиогой Олимпиадада бэлдэһэн, тэрэнь ехэ амжалтатай тэмсэжэ, мүнгэн медаль абаһан гээд мэдэнэбди.
Баранников манай урилгаар ерэжэ, уулзалга хээ, яажа олимпиадада хабаадаһанаа дэлгэрэнгыгээр хөөрөө һэн. Эжынь Елена Глебовна Протасова манай һургуулиин багша байгаа. Бүри бага, 8-9-дэхиин һурагша байхадаа ерэдэг һэн.
Үнинэй тренер Богаев суута поэт В.Маяковскиие хэдэн заняти хэжэ, боксдо һургаһан гээд хэлсэдэг байһан. Америкэ командировкоор гарахын урда боксын бэлэдхэл абаа ха. Би нэгэтэ Богаевтай уулзаха аза талаантай байһанби. Технологическа институдһаа Москвагай энергетическэ институдта һуралсалай хэрэгээр 3-4 һараар ошодог һэмди. Борис МВТУдаа һуража байгаа. Нэгэтэ шабитаяа уулзаха һанаатай ошоһомни, үгы байгаа. Москва шадар һорилгодо байна - бэрхэ боксёр боложо байна, саашаа бүрил ургаха гээд, тренер Богаевынь Борис тухай хэлээ һэн.
1972 оной намар Зориктуев Мюнхен хотодо болоһон олимпиадада хабаадаа. Амжалтатай ябажа байгаа. Кубын боксёртой уулзалгада мүн лэ һайн ябажа байтараа, тэрэнь багахан травма абажа, уулзалгань болюулагдаа һэн. Борис Зориктуевай дүүнь Доржо Зориктуев мүн лэ амжалтатай боксёр байһан гэжэ хэлсэдэг.
Энэ һургуулида боксын хүгжэлтэдэ дүршэлтэй тренернүүд ехэ хубитаяа оруулһан. Олоной тренер Александр Ринчинов хүдэлһэн. Тэрэнэй ударидалга доро Мельбурн хотодо болоһон бүхэдэлхэйн олимпиадада алтан медаль абаһан Владимир Сафронов 1956 ондо суурхаһан бэлэй.
1965 оной зун физкультурын багша Мэжэд-Доржо Будажапович Митыпов, физикын багша Дамба Дампилович Дондоков гэгшэд наймадахиие дүүргэһэн үхибүүдээ абаад, Байгал далай хүрэтэр ябажа ерээ һэмди. Тиихэдэ һургуулимнай кино буулгадаг “Киев” гэжэ аппарат абаһан байгаа. Өөрынгөө хүсөөр һургуулинуудай слёдто харуулха кино буулгажа ерээ һэмди. Заречье гэжэ багахан тосхондо амараа бэлэйбди. Саашаа Байгалай эрьеын сэсэг, ногоон ба элдэб модод соогуур аяншалгаяа үргэлжэлүүлхэдээ, кино буулгажа ябаа бэлэйбди. Загаһашадташье хамһалсаабди, тэдэ нилээд томонууд омоли табижа хүндэлөө һэн. Гэртэмнайшье бэлэг үгөө. Һүүлдэнь тэрэ киногоо бэлдээд, республикын һургуулинуудай слёдто харуулаабди, телевиденеэр дамжуулһан байхабди.
Дамба ДОНДОКОВ, дээдэ һуралсалай габьяата хүдэлмэрилэгшэ
