Олондо одон мэтэ толорһон наһан

Уран зураашан Даша-Нима Дугаров буряад арадайнгаа түүхэдэ онсо һуури эзэлнэ. Ганса уран зурагай талаар хэһэн, бүтээһэниинь амаргүй ехэ. Уран зурагай, урлалай олон шэглэлээр хүдэлдэг, ехэ оюун бэлигтэй, һонор хурса, сэсэн хүн байһан юм.

Балшар наһаниинь Агын тойрогой Могойтын районой Амидхаашада үнгэрөө. Мүнгэшэ дарханай бүлэдэ түрэһэн хүбүүн багаһаань дарханай ажалда дүршэһэн байна. Гадна модон абдарнуудые үнгэтэ шэрэ зурагаар шэмэглэхэ дүрэтэй болоо һэн. Бүтээлнүүдээ ямар үнгөөр шэмэглэхэб, ородоор хэлэхэдэ, ямар палитра хэрэглэхэб гэһэн асуудал шиидхэхэдэнь, Эхэ байгаалиин үршөөһэн шэрэ будаг хэрэглэжэ зураха арга дүршэлынь саашадаа ехэтэ нүлөөлөө бэлэй.

Уран зураашын мэргэжэл шэлэһэн хүбүүн нэтэрүү эрмэлзэлтэй, эсэшэгүй шударгыгаар ажаллаха зоригтой байһанаа гэршэлээ. Шэтэдэ, Эрхүүдэ, удаань Ленинградта һураһан юм. И.Репинэй нэрэмжэтэ уран зурагай дээдэ һургуулиин оюутан байхадаа, 1959 ондо Москвада үнгэргэгдэһэн Буряадай литература болон искусствын декадада хабаадалсаа һэн.

Һуралсалай һүүлээр Улаан-Үдэдөө бусаад, уласай Уран зураашадай холбооной ажалда хам оролсоо. Олон үндэһэ яһата Россиин эрхим бэрхэ уран зураашадай нэгэн Даша-Нима Дугаров 45 жэлэй туршада 300 шахуу томо бүтээл-зурагуудые, 400 графическа зурагуудые үлээһэн байна. 1961 ондо бүтээгдэһэн “Бэри үдэшэлгэ” гэһэн бүлэг зурагуудһаа (сери) эхилээд, буряад зоной түхэл шарай, зан абари, ажабайдал харуулһан тоогүй олон зурагуудые мүндэлүүлһэн юм. “Буряад басагад” (1966), арадай үнгэрһэн түүхые уран биирын аргаар найруулһан гурбан хуби зурагһаа бүридэһэн ехэ бүтээл-триптих (1972), “Үбэр Байгалай үбэл” (1976), Монгол һайхан ороной Үмэнэ гобиин нүүдэл хадануудые мүнхэлһэн дүрэзураг (1978), асари ехэ БАМай барилгын һүр жабхаланта үзэгдэл болохо Дабаанай тоннель (1979), Борьёогой хонишодой ажалай баатаршалга түүрээһэн зураг (1980) гэхэ мэтэшэлэн ехэ олон бүтээлнүүдые тоолохоор. Байгал далайн, Монголой, Японой газар дайдын, хүн зоной түхэл шарай тодорхойлһон зурагуудынь харагшадай ухаан сэдьхэлдэ хадуугдаһан байха.

Буряадуудай урданай ажабайдал, эртэ сагһаа дамжан ерэһэн ёһо заншал болон ёһололнуудые, элинсэг хулинсагуудай хэлсэдэг байһан үльгэр домогуудые уран шэрэ будагаар удхалан зураглаа.

Уран бэлигэйнь үшөө нэгэ тала Х.Намсараевай нэрэмжэтэ буряад драмын театрай байшан шэмэглэхэ хэрэгтэ мэдэрэгдээ бэлэй. Үндэһэн театрай ехэ ордониие шэмэглэхэ эгээн бэлигтэй уран зураашадые, хээ, гоёолто сохижо һуулгаха дархашуулые, мориной дэлһээр гобелен нэхэдэг урашуулые нэгэн доро суглуулаад, дабташагүй үзэсхэлэн бүтээхэдэнь, эмхидхэжэ, залан хүтэлжэ шадаа бшуу.

Энэ ехэ ажалайнгаа түлөө, үндэһэн буряад урлалые сагай эрилтээр хүгжөөжэ, шэнэ ами оруулһанай түлөө Россиин арадай уран зурааша Д-Н. Дугаров СССР-эй Министрнүүдэй Соведэй шанда хүртэһэн юм. Буряад арадай урданай түүхые найруулһан ехэ зураг-триптих, мүн алдарта дуушан, СССР-эй арадай артист Л.Линховоиной дүрэзурагай түлөө Буряадай АССР-эй Гүрэнэй шан тэрээндэ барюулагдаһан байна.

Даша-Нима Дугаровай зурагууд тэрэ үедэ СССРэй олон республика болон хизаарнуудта, хари гүрэнүүдтэшье үнгэрһэн үзэсхэлэнүүдтэ нэгэтэ бэшэ дэлгээгдэһэн юм. Парижда, Нью-Йоркдо, Энэдхэгтэ, Монголдо, Япондо, Корейдэ, Шри-Ланкада, Германи, Венгри, Болгари, Кипртэ буряад уран бэлигтэн түрэл арадаа түлөөлжэ, уран бүтээлнүүдээрээ арад түмэнэйнгөө түүхэ, хүндэмүүшэ, ажалша зан абари, гүн удхатай ёһо заншал тухай хөөрөө бшуу.

Олон жэлэй туршада уласай Уран зураашадай холбоониие хүтэлхэ зуураа, үндэр нэрэ зэргэнүүдтэ, шагналнуудта хүртэһэн юм. Гэбэшье Даша-Нима Дугаров үргэн сээжэ соогоо ганса өөр тухайгаа бодохогүй, сагаан сэдьхэлтэй хүн байһан юм. Хүндэ ямар нэгэ туһа, һай хэхэ гэжэ һанадаг, залуу уран бэлигтэниие заал һаа дэмжэхэ гэжэ оролдодог байгаа. Олондо одон мэтэ толоржо ябадаг хүн һэн.

 Тэрэнэй үүсхэлээр Улаан-Үдэ шадар арадай уран дархашуулай һуурин байгуулагдаад, эндэ сугларһан хээ сохидог, алта, мүнгөөр урладаг дээдэ үеын дархашуул залуушуулда баян дүй дүршэлөө дамжуулдаг байгаа. Д-Н.Дугаровай һургаһан бэлигтэй бэрхэ 40 шабинарынь олондо мэдээжэ уран дархашуул, Россиин Уран зураашадай холбооной гэшүүд юм. Эрхим 8 шабинь Россиин Гүрэнэй шангай лауреат болонхой.

“Буряад зураг” гэжэ тэрэнэй байгуулһан һургуули-студида буряад зоной ажаһуудаг бүхы можо хизаарнуудһаа, гадаадаһаашье ерэһэн залуу зураашад жэнхэни буряад танка зурагай арга дүрэдэ һурадаг байгаа. Олон жэлэй хугасаада шэнжэлэл, туршалга бэелүүлһэнэй ашаар арадай уран зурааша Д-Н.Дугаров урданай танка һэльбэн шэнэлхэдэ хэрэгтэй минеральна шэрэ болон тусхай сабуу зохёоһон габьяатай. Арадаймнай архитектурын олохон хүшөөнүүдые шабинартайгаа хамта һэльбэн шэнэлһэн юм. Жэшээлхэдэ, 18 зуун жэлэй буряад соёлой хүшөө болохо Сүүгэлэй дасанай байшан, мүн Агын дасанай Согчен дуганай байшан тэдэнэр шэнэлээ һэн.

Энэ бүхы ехэ ажалай хажуугаар олониитын үйлэ хэрэгүүдһээ хадуурдаггүй бэлэй. Бүгэдэ буряадай үндэһэн соёл хүгжөөлгын эблэлэй (ВАРК) эхи табилсаа. 1991 ондо тус эблэлэй түрүүшын юрэнхылэгшээр һунгагдаа.

 Ниитын энэ эмхи буряад арадай үндэһэн соёл, хэлэн болон ёһо заншалнуудые хосоролһоо аршалха, улам саашань хүгжөөхэ гэһэн тон ехэ зорилгонуудтай юм. Даша-Нима Дугаровай, ВАРК-ын вицепрезидентээр һунгагдаһан Бата Баяртуевай хүтэлбэри доро айхабтар ехэ ажал бэелүүлэгдээ һэн. Бүгэдэ арадые эблүүлхэ зорилготой Сагаалган мэтын томо һайндэрнүүд һэргээгдээ, аман зохёолой, уран һайханай олон харалга, нааданууд эмхидхэгдээ. Жэшээлхэдэ, буряад арадай ехэ баялиг болохо “Абай Гэсэр” үльгэрэй 1000 жэлэй ойн баяр Эрхүү можодо, буряад үльгэрнүүдэй үлгы Үнгын голдо эхи абаад, Шэтэ можо, Агын үргэн талаар дамжан, Буряад орондо хүрэжэ ерэһые, ниислэл Улаан-Үдымнай түб талмай дээрэ Гэсэрэй тугай һүр жабхалантайгаар намилзаһые һананабди.

Амар мэндэ ябаа һаа, Даша-Нима Дугаров үшөөл олон шухала удхатай үйлэ хэрэгүүдые бэелүүлхэл һэн бэзэ. Түрэл арадтаа алба хэһэниинь, нэрэ солыень дэлхэй дүүрэн суурхуулһаниинь зоной дурасхаалда мүнхэ үлэхэ.