​Үдэрэй одо мүшэн

(Үргэлжэлэл. Эхиниинь урдахи дугаарта)

Сэрэндулма үһэ гэзэгэеэ һамнажа янзалаад, бэедэнь багадажа эхилһэн гоёлойнгоо ганса торгон тэрлигээ үмдэнхэй байһыень Сагаанхүү адаглажа хараад, зосоонь жэгтэйхэн боложо, һанагдаагүйгөөр гэнтэ хүрэжэ ерэһэн инаг дуранай арюун шэмэдэнь хүртэхэ хубитай байһандаа баярлабашье, удангүй аласай холо мордожо, танигдаагүй газар нютагта, мэдэгдээгүй амидаралай дунда үнгэргэхэ хэдэн жэлнүүдэй, бүтүү манан соо орошоһон харгы мэтэ балар харанхы байһан туладань: «Ай, халаг! Иигээд һалаад ябашахамни гээшэ гү? Ямаршье уйтай юм? Сагай һайн байхада, ушарха, уулзахаяа яагаабибди даа!?» - гэжэ дотороо бодоод, һанаа алдан халаглажа: «Ямаршье зоболон, гасалангай тулажа ерээгүй байхада, элдэб муу юумэ зүгнэһэнэй хэрэггүй!» - гэжэ гэнтэ уйдаһан сэдьхэлээ шанга бариха гэжэ оролдон, хүхюутэй, зугаатай байхые оролдобо. Мүнөө Сагаанхүүгэй нюдэндэ Сэрэндулма ехэ һайханаар харагдажа байгаа бэлэй. Хүбүүдэй баалахада, нэгэхоёр духаряа баряад, нюурынь улаа бутаржа, нюдэниинь дабхаряатан мэлмэржэ, уриханаар миһэрхэ, энеэхэнь жэгтэй хөөрхэн. Сагаанхүүтэй хамта ерэһэн дүрбэн хүбүүд нэгэнэйнгээ һогтожо унахадань, нүгөө гурбаниинь ушар мэдэдэг хүбүүдэй гуримаар үлүү дутуу юумэ дугарангүй, һайханаар хүндэлүүлһэндээ баярые хүргэжэ, һогтоһон нүхэрөө абаад мордобо.

 Үглөөдэрынь, үглөөнэй улаан наранаар нэгэ голһоо уһа уужа, нэгэ добо дээрэ наадажа өөдөө болоһон хорин залуу хүбүүд зэлэ татажа ниидэһэн шубуудтал жэрылдэн зогсоһоор холын алас руу мордобо. Хойноһоонь ябага, нюсэгөөр дахасалдаад, уйлажа, хайлажа ябаха амитан үгы, алас холын замда гараһан эльгэн халуун хүбүүдээ сэдьхэлээ барижа мордохуулдаг, эртэ сагай ёһо бариһан, сахиһан байба. Гэхэдээ, гэрэйнгээ газаа сагаан эдеэнэй дээжэ һү үргэн үдэшэжэ байһан аба эжы, аха дүүнэр, үри хүүгэд шэмээгүйхэнөөр нюдэнһөө нулимса дуһаажа зогсоо һэн. Сэрэндулма хүнэгтэй һү баряад, хүгшэн эжытэеэ газаашаа гарахадань, сэрэгэй албанда мордожо ябаһан хүбүүд гэрэйнь хажуугаар үнгэржэ ябаба.

- Пагма абгай, һайн һуужа байгаарайгты! Сэрэндулма һайн ябаарай! – гэжэ хүбүүд гараараа даллаба. Сэрэндулма уйлажа байгаад, һүнэйнгөө дээжэ үргэбэ. Сагаанхүү хамагай наада захада гараад, гараараа даллажа, гэдэргээ эрьен-эрьен хаража ябаба. Пагма хүгшэн басаганайнгаа нюдэнһөө уһа мэлмэрүүлэн уйлажа байхыень хараад: «Ай, бурхан үршөө! Бурханай үршөөхэнь болтогой!» - гэжэ дотороо наманшалба.

Зунай үглөөнэй наран доогуур хорёод моритой зон нэгэ жэгдэ зэргэлжэ, жагсаалда ябаһан морин сэрэг мэтэ эрэмбэ, журамтай харагдаба. Тэдэнэр юрын байдалаар урда хойноо оролсон, харайлгалдажа болохогүй гэһэн юм шэнги далда орон оротороо, жагсаһан зандаа ябаба.

4 Тэрэ жэл дулаан үбэл болобо. Пагма хүгшэнтэн үсөөхэн малтай болоод, ехэ үбһэ сабшажа абабагүй. Сэрэндулма намартаа гансаараа ерэн-ошон байжа, гар хажуураараа үбһэеэ сабшажа хуряажархиба. Иигээд хоёр хүнэй гэдэһэ тэжээхэ юумэтэй болобол, ядамаргүй ондо ородог ха юм. Харин энэ айлай хубида хамагай амгалан саг - үбэлэй саг байгаа бэлэй. Хүгшэн басаган хоёр үбэлжөөндөө эртэхэн буугаад, жаахан боро гэрээ дулаалжа, үсөөхэн малайнгаа хашаа, хорёоень заһажа һэльбээд, зундаа элдэһэн арһанайнгаа хүлһэниинь гэжэ айлһаа абаһан түлгэ, шүдэлэнгөөр ами залгана. Хүгшэн эжынь нооһо ээрэжэ, оймһо оёно. Сэрэндулма өөрынгөө болоод, хүнэй юумэ оёжо, шэдэжэ, үбэлэй сагые үнгэргэнэ.

Энэ үбэл эдэ хоёрой амидарал үлзытэй байбашье, нэгэ зүйлһөө боложо, сэдьхэлынь жаахан түгшүүрилтэй болоһон байба. Сэрэндулмын гэдэһэн соо һаяханай хүдэлжэ, хүльбэржэ эхилһэн юрөөлтэй, хараалтайень мэдэхын аргагүй амитан энэ түгшүүрилтэ байдалайнь шалтагаан боложо байба.

Хүгшэн басаган хоёр тэрэ амитан тухайгаа хүндэ хэлэнгүй таһа нюудаг байбашье, байгаалиин жама ёһоор гэдэһэнэйнгээ ехэ боложо эхилхэдэ, яагаадшье нюухын аргагүй болобо. Тиигэһээр лэ нютагайнь зоной дунда һабир-шэбир хөөрэлдөөн гаража эхилэбэ.

 Эхэнэр хүн хүүгэдые түрэдэг юм гэжэ мэдэхэһээ бэшэ - бэшэ ондоо юушье мэдэхэгүй Сэрэндулма иимэ юумэн болохо юм гэжэ ехээр анхаржа ябаагүй байба. Намар үбһэ хуряалгын һүүлээр бэень жэгтэйхэнээр хүндэржэ, хүндэ мэдэгдэхэ болоходоо, хүгшэн эжы эгэшэ хоёртоо хэлэхэ баатай болоо һэн. Гансаараа бүхэли үдэртөө бухал табижа, гар хажуураар хэдэн мүр үбһэ унагаагаад, майхандаа ерэжэ сайгаа уугаад, амаржа хэбтэхэдээ, гурбахан һарын саана уян нугархай ябаһан бэеынгээ мяхалиг, зузаан болоһые гайхаба. Уян нугархай бэеынь хүнгэхэнөөр абажа ябадаг шиираг шадалтай хүлэйнгөө булшангайнь бүдүүржэ, бадайрдаг болоһыень үзэхэдөө, зосоонь гэнтэ хара буужа, гунигтай мэдэрэлдэ абтаад, намарай сагай шара улаан уула хадые шэртэн, уйлаадшье абадаг болобо. Иигэжэ ябажа, үбһэнһөө гараба.

Сэрэндулмын хэнһээ иигэжэ хээлитэй болоһыень тухайлжа байһан хүгшэн эжы эгэшэ хоёрынь, хуби табисуурайнь нэгэнтэл иимэ байһан хада, хожомой сагта амидаралайнь ямар болохые бурхан харана бэзэ гэжэ найдахаһаа бэшэ ондоо аргагүй байгаа бэлэй. Харин хамагай шухалань гэхэдэ, хүн зоной хэлэ аманһаа түбэгшөөдэг байба. Муу юумэндэ дуратай, атаа жүтөө һанажа ябадаг зариманай хара хэлэн, ургамалай үндэһыень эдижэ үхүүлдэг хорхой мэтээр Сэрэндулмын зүрхэ сэдьхэлые химэлжэ, амидаралые гутаана аа гү гэжэ айдаг һэн. Муу үгэ хэлэн, зоболон гарахаһаа байтагай, хүнэй этигэлыень эмдэжэ, эбыень алдахуулдаг ха юм.

Үбэлэй нэгэ тунгалаг һайхан үдэр Сэрэндулма бригадын түбэй ном бэшэг заадаг бүлгэм ошожо, хэшээлдэ һуугаад, гэртээ бусажа ябаба. Хуушан монгол бэшэгэй сагаан толгой үзэжэ дууһаад, үгэ холбожо эхилһэндээ тон урматай ябадаг байба. Юрэ дээрээ энэ хэрэг Сэрэндулмын амидаралда ушарһан гайхамшагта ябадал байһан юм. Нютагай дала гаран үрхэтэ айлай арба гаран хүүгэд, залуушуул, үүдэн дээрээ улаан бэшэгтэй хүйтэн хара гэртэ сугларжа, бэшэг ном заалгадаг һэн. Хабтагай хашажа хадаһан ута нарин стол, хатуу мелээр дээгүүрнь зураһаар байтар холторжо, үнгэеэ алдаһан самбар, - эдэ бүгэдэ Сэрэндулмын амидаралые һанаандань үзэгдөө дуулдаагүйгөөр хубилгажа, шэнэ замда хүтэлэн оруулжа байба. Хэшээлдээ ошохо гэжэ дэбтэр, карандашаа үбэртэлхэ зуураа, һарюу-марюу бэшэһэн үгэ, үзэгүүдээ дахин дабтажа харахадаа, зосоонь гэрэл гараһан мэтэ болоод, бахархалтай һайхан мэдэрэл түрэжэ үрдидэг бэлэй. Энэ һайхан мэдэрэлынь алас холо ябаһан хайрата амарагтайнь тон нарин холбоотой байгаа.

Хилаганатын голһоо сэрэгтэ мордоһон хүбүүдэй бүгэдөөрэн Баянтүмэнэй сэрэгэй ангида алба хэхэ болоһон тухай мэдээсэл тэрэ зундаа ерээ бэлэй. Энэ мэдээсэлэй һүүлээр нэгэ һарын үнгэрөөд байхада, Сагаанхүүһээ түрүүшын бэшэг ерэбэ. Гурбалжан бэшэг дээрэ хорон карандашаар бэшэһэн хаягтай - ехэ үнгэгдэжэ харлаһан тэрэ бэшэгые Сэрэндулма задалжа үзөөд, юун гэжэ бэшээтэй байһыень үзэг мэдэхэгүй хүн зүрхэндөө няажа барихаһаа бэшэ ондоо аргагүйдэжэ голхороо бэлэй. Үзэг мэдэхэ аха заха хүнөөр уншуулха гэхэдээ, эшэжэ зобобо. Түрүүн энэ мэтын юумэндэ һанаагаа зобожо ябадаггүй аад, харин мүнөө алас холо ябаһан амраг хайрата хүнөө үдэр һүнигүй дурсан һанажа, гунигаар дүүрэн мэдэрэлдэ эзэлэгдэн, болохотой-болохогүй элдэб һэжэгтэ дарагдаад, бэе, сэдьхэлынь элдэб ушарта оронгүй һайн ябаһай даа гэжэ зальбардаг болоһон байгаа һэн. Тиигээд үзэг бэшэгтэ заатагүй һураха гэжэ өөрөө шиидээд, нютагайнгаа нэгэ бэшэгтэй үбгэниие гуйжа, шабинь болоод, сагаан толгойн ганса нэгэ үзэг мэдэхэ боложо байтарнь, үбэлэй эхин багта нютагтань ном үзэхэ бүлгэм байгуулагдаад, Сэрэндулма хамагай түрүүн хэшээл үзэхэеэ ерээ һэн. Мүнөөдэр хэдэн үгэ холбожо, багшадаа магтуулаад, наһаараа хэжэ ядажа, хүсэжэ ябаһан юумэеэ бүтээһэн хүн баяртай, сэдьхэлынь дүүрэн ябаба

Доржо СУЛЬТИМОВ буряадшалба

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха)