​Эхын зүрхэн хүлеэһээр...

“Түргэн” онгосо дээрэ

Түймэр гэнтэ сорьёлоо.

Уһан сэрэгшэд булта

Усалда орохо байгаа.

Харин ши тунхаряагүйш,

Халуун дүлэн руу гэшхээш.

Зула мэтээр хайлан бадарааш,

Залуухан бэеэ, ами наһаяа зоной түлөө үгөөш!

Балшар багаһаа, Алдар,

Бата найдамтай һэмнайш.

Эжы абын, бултанай

Этигэл найдал бэлэйш.

Доргошо галзууд угай

Дээдын заяата баатар,

Буряад хүбүүдэй нэрэ

Бүмбэрсэг дээрэ үргөөш!

Ечигма Санжейжин

Эхын сэдьхэл мүнөөдэр юундэшьеб хүлгөөтэй, эхын зүрхэн мүнөөдэр юундэшьеб ондоогоор сохилно. Ханын календарьта юһэдэхи һарын 24. Хүбүүнэйнь албаяа дүүргэжэ, нютагаа бусаха саг ойртоо. Оройдоол нэгэ һара үлөө, теэд хүлеэхэдэ ямар удаан саг ябанаб, юундэ үдэр ута шэнгеэр үзэгдэнэб?... Газаа намарай шэнжэтэй болонхой. Набша намаа шарлажа, наранай элшэ һулараа, оршон байгаалиин үнгэ зүһэ бууража байһандал харагдана... Эхын сэдьхэл мүнөөдэр юундэшьеб хүлгөөтэй, эхын зүрхэн мүнөөдэр юундэшьеб ондоогоор сохилно...

Билигма Зыдыгаевна Цыденжапова, Алдарай эжы:

- Тэрэ үдэр, 2010 оной сентябриин 24-дэ, манай Ага тосхондо хотын үдэр тэмдэглэгдэхэ байгаа. Манай ажалайхид тосхоной эмхи зургаануудай хүдэлмэрилэгшэдтэй хамта стадион дээрэ үнгэргэгдэхэ баярай хэмжээ ябуулганда хабаадаха гэжэ үглөөнһөө бэлдэжэ байһан сүлөөгүй саг. Теэд юундэб даа бүхэли үдэр нэгэ ойлгогдоогүй юумэндэ һанаагаа зобоһон мэтэ үнгэргөө һэм. Ямар бэ даа нэгэ уйдхартай байдал досоомни тогтонги байгаа бэлэй. Һайндэршье үнгэрөө, үдэшэ гэртээ ерээд байтарнай, Алдарай алба хаажа байһан уһан онгосын командирай орлогшо хонходожо, түймэр тухай дуулгаа һэн. Алдар энэ түймэртэ ехээр шатаа, мүнөө Владивостогой госпитальдо хэбтэнэ, ерэжэ шадаха гүт гэжэ һураа бэлэй. Хүбүүмни тэрэ үдэр онгосо дээрэ ээлжээтэ харуулдаа байгаа. Унтажа байһан нүхэрөө һэрюулжэ, аба эжыдээ хонходообди. Аюул тухай хэн хаанаһаа иимэ түргэн дуулаа юм, тэрэл үдэшэндөө суг хамта һураһан нүхэд, түрэл гарал, хүршэнэр, ажалайхид булта оролдожо, үглөөгүүр горитойхон мүнгэ манда асаржа үгөө һэн. Эмнэлгын газарта байһан хүбүүгээ һахиха зорилготой һэн аабзабди. Самолёдой сэхэ рейс үгы байһан тула поездоор гаража, 2 сүүдхэ харгыда ябаабди. Ошохынгоо урда дасан дуган, мэдэлшэдтэшье ябаабди.

- Харгыдаа ябаан соотнай амиды байхал даа. Харин саашаа юушье харанагүйб, - гэжэ Баранова Таня эгэшэ хэлэй бэлэй. Хэлэһээрнь болоо. Госпиталь ерэхэдэмнай, эмшэн намайе хүбүүндэм табяагүй, харин Баатар нүхэрни шэлэй саанаһаа хүбүүгээ хараа һэн.

- Ошожо амарагты, реанимаци руу орожо болохогүй, үдын хойно ерэхэдэ болохо гэхэдэнь, зошид буудал ошоо бэлэйбди. Теэд тэндэ удаан байжа шадаагүйбди. Һөөргөө ерэхэдэмнай, үймөөн, гүйлдөөн, мэгдэлдээн. Удангүй врач гаража, хүбүүнтнай наһа бараа гэжэ хэлээ һэн...

9 һара зүрхэн дороо эхир хүүгэдые гамтайгаар абажа ябаһан Билигма Зыдыгаевна Агын Буряадай тойрогой ниислэл Ага тосхондо 1991 оной августын 4-дэ хүбүүн басаган хоёроор нарайлжа, нүхэрөө, түрэл гаралаа ехэтэ баярлуулһан юм. Тиин аба эжынь хүбүүндээ Алдар, басагандаа Арюна гэжэ нэрэнүүдые үгөө бэлэй. Билигма Зыдыгаевна өөрөө эмшэн мэргэжэлтэй, тэрэ үедэ «Солнышко» үхибүүдэй сэсэрлигтэ хүдэлжэ байгаа, харин наһанайнь нүхэр Баатар Жаргалович дотоодын хэрэгүүдэй таһагта ажалтай һэн. Ехэ хүбүүн Булат, Ирина басаганиинь туһын болоһон байгаа бэзэ тиихэ үедэ. Ондоо бүлэнүүдһээ юугээрээшье илгаагүй, эбтэй эетэй юрын лэ буряад бүлэ.

Билигма Зыдыгаевна Цыденжапова, Алдарай эжы:

- 1917 оной хубисхалай урда минии эжын талаар эхирнүүд байһан юм. Тэрээнһээ хойшо эхир хүүгэд манай угта түрөөгүй байһанаа, манайл бүлэдэ түрэһэн. Арюна басагамнай “самсатай”, Алдарнай хүзүүнэйнгээ хажууда “һалаабшатай” гараһан юм. Арюна ехэ байрагүй, эндэ-тэндэ юумэ худхаад лэ байха, харин Алдар номгохон, даруухан юм һэн. Һургуулида эрхимээр һураа гэжэ хэлэхэгүйб, дунда зэргэ хоюулаа ябаал даа. Уһанда орохо, хоккей, теннис наадаха дуратай байгаа, абадаа туһатай, эхилһэн хэрэгээ заабол дүүргэдэг байгаа хүбүүмнай.

Алдар Агын 1-дэхи дунда һургуули дүүргээд, дээдэ шатын һургуулида орохо гэжэ байһан аад, тэрэ хүсэлөө орхижо, Зыдыга Гармаевич Ванчиков нагаса абаяа һажаан, далайн флодто алба гараха гэжэ шиидэһэн байгаа. Теэд набтархан даа, бэеэр багашаг Алдарые морягуудай списогһээ гаргажархиһан юм. Харин далайн онгосо дээрэ алба гараха хүсэлынь аргагүй ехэ байшоо. Алдар Цыденжапов 2009 оной ноябрь һарада Примориин хизаарай Фокино хотодо оршодог Номгон далайн Флодой 40074 номертой сэрэгэй частьда тудаа һэн. Һанаһан хүсэлынь бэелүүлэгдэжэ, Алдарнай аргагүй баяртай албанаа эхилээ һэн ааб даа. Нарин нягта, үнэн сэхэ, оролдосотойхон, шарайгаар сэбэрхэн буряад хүбүүн суг хамта алба гаража байһан нүхэдтөө, уһан онгосын хүтэлбэрилэгшэдтэ өөрыгөө тон һайн талаһаа харуулжа, албанай болзорой дүүрэхэдэ, энэл онгосо дээрээ контрактаар үлэхэ гэһэн шиидхэбэри абаһан байгаа.

- Һара болоод түрэһэн тоонто Ага нютагаа ошохоб, гэр бүлэтэеэ уулзахаб, эжымни бэлдэһэн амтатайхан эдеэн одоо һанагдана даа, нүхэдөөрөөшье уулзахаб, амархаб, сэнгэхэб, удаань һөөргөө бусажа ерэхэб. Албаяа үргэлжэлүүлхэб, - иимэ түсэбтэй юм һэн... Теэд Алдарай түсэбүүд энэ удаа бэелүүлэгдээгүйнь харамтай... Алтан намарай эхин һарын 24-эй үдэр «Быстрый» эсминец дээрэ болоһон аймшагтай түймэр... Бодомжолхо саг огто үгы... Гал дүлэн хомхой хэлээрээ Алдарай бэе долёоно. Оройдоол 9 секунда соо урдажа эхилһэн түлишэ тогтоогдобо. Далайн онгосо түймэрэй аюулһаа өөдөө дэгдэхэгүй, 300 гаран хүнэй ами наһан таһалдахагүй, оршон тойрон онгосонууд хосорхогүй. Дүүрээ, вентиль хаагдаа... Хэды олон эжынэр хүбүүдээ алдажа уйлаха байгааб, хэды олон бүлэнүүд уйдхар гашуудалда абтаха байгааб!

Сэсэгма Бадмаева, олон хүүгэдэй эжы:  

- Алдар ехээр бодомжолонгүй, түргэн бушуу нүхэдөө абараа... Хайратайл байна даа энээхэн хүбүүн... (уйлана). Залуухан хүбүүн, юушье үзөөгүй... Албанда ябажа байтараа, 300-гаад зоной ами наһа абаржа, өөрынгөө бэе үгэбэ гээшэ... Залуушуул, бүхы арад зон, буряад зон, Россиин зон! Алдарай баатаршалга мартангүй, хүндэ туһа хэжэ, аба эжыень хүндэлжэ, дүнгэжэ ябыт даа. Хайран залуу хүбүүхэн...

Алдар Цыденжапов ами наһаяа гамнаха тухай бодоогүй. Госпитальдо аргашад 4 хоногой туршада 90 гаран хуби шатаһан хүбүүнэй бэе, ами наһа абархые оролдоо. Алдар мэдээгээ ороогүй, хайрата аба эжынгээ Владивосток хүрэжэ ерэһэн үдэр алтан дэлхэйтэеэ хахасаа... Бурханай үршөөһэн наһан иимэ богонихон байба гү, али үдэрэй тодхор тудалдаа гү? Гүлмэр залуу наһандаа бурханай орон ошохо заяатай байгаа гү?

Россиин Герой Алдар Цыденжаповай баатаршалга хэтэ мүнхэдөө үлөө. Тэрэнэй нэрээр Агада үйлсэ нэрлэгдээ, тосхоной түб талмай дээрэ бюст тодхогдоо, Западный микрорайондо Ага тосхоной һунгамалнуудай дэмжэлтээр хүшөө табигдаа. Гадна Улаан-Үдэ хотодо Алдар Цыденжаповай хүшөөгэй дэргэдэ баглаа сэсэгүүдые ажаһуугшад таһалдуулдаггүй. Алдарай нэрэ Улаан-Үдын 57-дохи һургуулида олгогдоо. Сэлэнгын аймагай Селендума һууринда нютаг хүбүүндэмнай мүн лэ хүшөө бодхоогдонхой. Алдар Цыденжаповай нэрэтэй сэрэгэй корвет хизааргүй далайн уһа гатална. «Быстрый» эсминец дээрэ алба хаагшадай списогтэ Алдарай нэрэ оруулагданхай, унтаһан унтаринь зохидоор зохёогдонхой. Ханада - Алдарай гэрэл зураг...

Бадма Гомбоев, Захааминай аймагай Мыла һууринай залуу хүбүүн:

- Алдар Цыденжаповай баатаршалга тухай олон кинофильм хараһан, дурсалгануудые уншаһан байнаб. Намһаа 2 жэл дүү байгаа. Залуугаар ябашоо...Тэрэнэй баатаршалга мартагдахагүй. Алдар буряад арадай, бүхы зоной омогорхол болоно ха юм даа. Түймэрэй үедэ ямар хүндэ байдалда орооб! Ами наһаяа гамнангүй, олоной түлөө гал дүлэн руу орожо, “Быстрый” гэжэ эсминец, тэндэ алба хаагшадые абараа. Бидэ, залуу үетэн, Алдар Цыденжаповһаа жэшээ абажа, хододоо һанажа ябахабди.

Сентябриин 24-дэ Алдарай баатаршалга гаргаһаар 11 жэл үнгэршэбэ. Һаял шэнги. Үсэгэлдэр шэнги... Харин августын 4-дэ 30 наһатай болохо байгаа.

Билигма Зыдыгаевна Цыденжапова, Алдарай эжы:

- Мүнөө болотор этигэнэгүйб... Хүбүүмни хажуудамнил мэтэ. Хайшааб даа холо ошоод, бусажа ерэхэ шэнги... Гэрэл зурагынь ходо намтаяа. Хажуудамни. Хэрэгэй бүтэхэгүйдэ гү, али юумэнэй урагшагүй болоходо, хүбүүмни энэ ушарта яаха һэн хаб, ямар арга оложо, хэрэгээ бүтээхэ һэн хаб гэжэ бододогби. Дасанда алта һабынь татуулхадамнай, хүбүүн боложо түрэхэ гэһэн юм. Эжымни талаар дүтэ түрэлнай 3 хүбүүтэй. Дунда хүбүүниинь Алдарта шарайгаараа аргагүй адли, илангаяа нюдэниинь. Ехэ, одхон хүбүүдынь ондоохонууд. Алдарнай түрөө гэжэ һанадагби, энээндэ найданаб, этигэнэб...

Ажабайдал үргэлжэлһөөр... Жэлэй дүрбэн саг бэе бэеэ һэлгэнэ, он жэлнүүд бусахагүйгөөр үнгэрнэ. Эхын сэдьхэл гуниглаһаар, эхын зүрхэн хайрата одхон Алдар хүбүүгээ хүлеэһээр...