Уран үгын уурхай болонхой

«Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанай захирал, ахамад редактор Даши-Доржо Болотов баян намтартай, барандаа суутай уран зохёолшодой, ирагуу найрагшадай, элитэ эрдэмтэдэй, хүдөө бэшэгшэдэй, бэлиг талаан элирхэйлһэн сэдхүүлнүүдэй гүнзэгы удха шанарые тэмдэглэхэ зуураа уншагшадайнгаа урма зориг, һонирхол бадаруулһан хэблэлнүүдтэ үндэр сэгнэлтэ үгэжэ, эндэ олоороо сугларһан зондо, «Далан долоон домог» конкурсдо илагшадта халуун амаршалгаяа хүргэбэ.

1947 ондо «Байгал», харин 1949 ондо «Байкал» гэһэн альманахай анха түрүүшын дугаарнуудай хэблэлгэдэ горитой хубитаяа оруулһан алдар суутай уран зохёолшо-фронтовик Жамсо Тумуновай аша габьяа, хүсэл оролдолго дурдагдаба. Энэ үдэшые редакторай орлогшо, мэдээжэ журналист Норжима Цыбикова хүтэлөө.

Буряад Уласай Толгойлогшо А.С.Цыденовэй зүгһөө амаршалгын бэшэг Буряадай Толгойлогшын Захиргаанай мэдээсэлэй хорооной түрүүлэгшын орлогшо А.В.Ханхараев «Буряад үнэнэй» захиралда дамжуулһан байна. Олон ондоо орон, хизаар нютагуудта мэдээжэ болоһон «Байгал», «Байкал» сэдхүүлнүүдэй саашанхи  хүгжэлтэдэ амжалта хүсэһэн Буряад Уласай Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ Сергей Доржиев, Арадай Хуралай зүгһөө һунгамал Сергей Дорош, мүн «Байкал» сэдхүүл эмхидхэн байгуулагшад ойн баяраар халуунаар амаршалаа.

       Зохёохы намтарынь баян даа...

«Нойрһоо һэриһэн тала» гэжэ түрүүшын романай автор, дайнһаа бусаһан Жамсо Тумуновай литературна хэблэл байгуулха тухай үүсхэлые Буряад ороной  уран  зохёолшод дэмжэжэ, 1949 ондо ород хэлэн дээрэ «Байкал» гэһэн альманах гараһан, 8 жэл соо уншагшадаа һонирхуулһан, баясуулһан байха юм. Харин 1955 ондо редактор болоһон Никифор Рыбкогой хүтэлбэри доро «Свет над Байкалом» гэһэн сэдхүүл жэлэй 6 дахин гарадаг болоо. Суута уран зохёолшо Даширабдан Батожабайн «Төөригдэһэн хуби заяан» гэһэн гурбалжан боти тиихэдэ сэдхүүлдэ хэблэгдээ һэн... 1958 онһоо бэлиг талаантай Чимит-Рэгзэн Намжилов редактораар томилогдоо. Шэнэ нэрэнүүд бии боложо, журналистнууд Владимир Бараев, Исай Калашников уран бэлигээ дэлгээ бэлэй. Тиин сэдхүүлэй хүгжэлтэдэ ехэ оролдоһон, ахамад редактор болоһон Африкан Бальбуровай хүдэлхэ үедэ (1961-1974 онууд) 15 мянган хэһэгээр сэдхүүлнай тарадаг байгаа», - гэжэ «Байкалай» редактор, ирагуу найрагша Булат Аюшеев сэдхүүлэйнгээ зохёохы намтар тухай хуряангыгаар хөөрэбэ, хариин оронуудай, илангаяа Азиин арадуудай уран бэлигтэнтэй танилсуулһан сэдхүүлэйнгээ дардам зам дурдаба.

Гушаад гаран жэлдэ энэ сэдхүүлэйнгээ редактораар амжалтатай ажаллаһан мэдээжэ уран зохёолшо Сергей Цырендоржиевай үедэ (30 гаран мянган хэблэл захилтай байгаа) Исай Калашниковай «Жестокий век», Владимир Митыповэй «Геологическая поэма», Михаил Жигжитовэй «Год белой курицы» гэһэн зохёолнууд олоной анхарал татаа бэлэй. 1997 ондо сэдхүүл хэблэгдэхэеэ болижо, баяр ёһололойнгоо жэлдэ «Юбилей с грустинкой в глазах» гэһэн хахасалгын статья һүүлшынгээ дугаарта Сергей Сультимович бэшэһэн байдаг. Тиин долоон жэл соо гараагүй сэдхүүл уран зохёолшо Алексей Гатаповай үүсхэлээр (2005 ондо) һэргээгдээ. «Буряад үнэнэй» Хэблэлэй байшанда 2009 ондо дэмжуулагдаһан «Байкал» сэдхүүлдэ редактораар хэблэлэй ажалай ветеран Наталья Ильина, харин «Байгалай» редактораар поэт Галина Базаржапова-Дашеева томилогдоо бэлэй. Тиин шэнэ - шэнэ зохёолнуудаа Андрей Игумнов, Владимир Бараев, Владимир Гармаев, Цыдып Цырендоржиев, Болот Ширибазаров, бусад уран бэлигтэн дурадхаһан байна.

Интернедэй үедэ литературна ажабайдалдаа шэнэ түхэл шэнжэнүүдые шэлэхэ саг ерээ, тиимэһээ энэ сэдхүүлнай уншаха дуратай зондо хаягаарнь зорюулагдаха ёһотой» гэжэ хэлэһэн Алексей Гатаповай үгэнүүд мүнөө үедэ дүтэ. Тэрэшэлэн ерээдүйн түсэбөө табиха зорилго урдамнай бии, - гэжэ «Байкал»  сэдхүүлэй редактор Булат Аюшеев мэдүүлбэ.

        Булагтал бурьялаг лэ «Байгалнай»...

Түүхынгээ хуудаһануудта хандаһан «Байгал» сэдхүүлэй редактор, Буряад Уласай арадай поэт Галина Базаржапова-Дашеева хуряангыгаар сэдхүүлэйнгээ намтар тухай хөөрэхэдөө, гүн удхатай хуудаһануудыень уран үгөөрөө шэмэглэһэн, буряад литературада горитой хубитаяа оруулһан элитэ уран зохёолшодые дулааханаар дурдаба, аша габьяаень үндэрөөр сэгнэбэ. 1947-1955 онуудта буряад литературын болон сэдхүүлэй эхин һуури табилсаһан Цэдэн Галсанов, Хоца Намсараев, Жамсо Тумунов, Ц.Дон, Дамба Дашинимаев, Солбонэ Туя, Бато Базарон тухай Цэдэн Галсановай «Амар сайн, ахамад нүхэд!», Цырендоржи Дамдинжаповай «Нүхэд тухай дурдалга» номуудһаа һонин баримтануудтай хэһэгүүдые сэдхүүлдээ хэблэжэ, уншагшадаа һонирхуулаа.

 «Удаань сэдхүүлэй эрхилэгшээр тэрэ үедэ хүдэлһэн Никифор Рыбко, һүүлдэнь Чимит-Рыгзен Намжилов, Африкан Бальбуров тухай, мүн эгээл удаан - гушаад шахуу жэлдэ редактораар хүдэлһэн Сергей Цырендоржиев тухай очерк, зураглалнуудаа уншагшадтаа дурадхаабди. Эндэ ажаллаһан Гунгаа Чимитов, Цырен Галанов, Гарма-Доди Дамбаев, Цыдып Цырендоржиев, Георгий Дашабылов, Виктор Жапов тухай баһал бэшээбди. Тиихэдэ алдуу заһагшадаар, машинисткэнүүдээр хүдэлһэн Лх.Б.Батожабай, Г.Г.Цыренова, З.О.Албашеева, Т.Л.Дугарова, Ц.Д.Баранникова тухай мэдээсээбди. Захааминай Мэлэ нютагһаа гарбалтай, Москвагай Литературна  институт дүүргэһэн Надежда Доржиевна Гармаева харюусалгата секретаряаар хүдэлдэг, бэрхэ мэргэжэлтэн болонхой. Набор хэдэг Домна Дажуповна Зурбанова ехэ туһа хүргэнэ», - гэжэ абьяас бэлигтэй, олон уг удхатай номуудай автор Галина Хандуевна хэлээд, аймагуудай литературна нэгэдэлнүүдые баясан нэрлээ һэн.

Тиихэдэ буряад хэлэн дээрэ рассказ, шүлэг болон түүхэ домог бэшэдэг зоной («Далан долоон домог») мүрысөөнүүдые эмхидхэдэг «байгалайхид» түрүүшын шатын илагшадай 2 бүлэг зониие Загарайн аймагай «Талын нүүдэлшэн» комплексдо хүндэлэн ёһолоо һэн. Харин гурбадахи бүлэгыень энэ дэмбэрэлтэй үдэшэдэ сугларагшадай халуун альга ташалга доро бэлэг сэлэгүүдээр, Баярай бэшэгүүдээр  шагнажа, һайндэрэй баяр, бахархал досоомнай түрүүлээ бшуу. Тиин «Байгал», «Байкал» сэдхүүлнүүдтэмнай шэнэ урасхал нэмэжэ, залитай залуу уран зохёолшод, ирагуу найрагшад, эрдэмтэд - шэнжэлэгшэд, түүхэшэд урган гараһай  даа гэжэ булта сэдьхэжэ һуугаа һэмди...

Амаршалгын һайхан үгэнүүдые  Ородой Холбоото Уласай  Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ С.Василенко, Монголой Уран зохёолшодой эблэлэй гүйсэдхэхы захирал О.Энхжавхлан,  Буряадай арадай поэт Галина Раднаева, Саха (Яхадай) арадай уран зохёолшо Николай Лугинов, Норвегиин Осло хотоһоо һонин зохёолтоёо «Далан долоон домог» мүрысөөнэй үедэ танилсуулһан, «Буряад үнэнэймнай» ахамад корректорээр амжалтатай ажаллаһан Екатерина Максимовна Зомоновагай зээ Эрдэм Ламажапов гэгшэд дамжуулаа.

Сэдхүүлнүүдтээ горитойхон хубитаяа оруулжа байһан бэлигтэй поэт Баир Дугаров, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй докторнууд Светлана Имехелова, Лариса Бадмаева болон бусад халуун амаршалгаяа хүргэжэ, баярай үдэшэ шэмэглэбэд.

 Саашадаа «Байкал», «Байгал» сэдхүүлнүүднай булаг мэтэ бурьялан, хүндэтэ уран гуурһатамнай абьяас бэлигээ арад зондоо зорюулан байхань болтогой!

фото