Алтан командын гэшүүн – Аюр Цырендоржиев!

Буряадай сүлөөтэ ба­рилдаанай эгээн шангаар хүгжэжэ байгаа үедэ суглуулагдамал командада сахилгаан мэтэ орожо, барилдаанай хибэс дээрэ амаргүй һайхан ба­рилдаа харуулан, арад зо­ноо баярлуулһан, өөрын нюуса дүрэ-мэхэ «һамган дэгээ» олон тоото мэдээжэ, шанга барилдаашадта хэжэ, нюргыень шоройдуулһан байха.

Балшар наһанһаа бүхэриг

Аюр Батуевич Цырендор­жиев 70 жэлэй саана 1953 оной июлиин 28-да ажалша малша Цырендоржи Бато­мункуев болон Дарима До­ржиева хоёрой гэр бүлэдэ 5-дахи хүбүүн боложо, алтан дэлхэй дээрэ мүндэлһэн. Аюр хүбүүниинь Зүдхэли һайхан нютагаа барилдаа­най хибэс дээрэ холо ойгуур суурхуулан магтуулха хуби заяатай хүбүүн байгаал даа.

«Минии гэртэхин малшан зон. Абамни - Цырендоржи Батомункуев Һүдэнтэ нютаг тоонтотой. Улаан-Үдэдэ Бу­ряадай кавалериин дивизи­дэ алба гарадаг байгаа. Та­мирай талаар ехэ шударгы, хурдаар гүйдэг байжа, 100 метртэ гүйхэ урилдаануудта ходол түрүү һуури эзэлдэг байгаа. Халхин-Голой байл­даанай, Эсэгэ ороноо хам- гаалгын Агууехэ дайнай ве­теран. 1944-1945 онуудта «Бу­хенвальд» гэһэн концлагерь­та хаагдаад байһан. Абамни сэрэгэй үе тухай хөөрэхэ дурагүй байһан. Тиибэшье хэлэһэн зугаануудыень хэзээ- дэшье мартахагүйб. Абамни шэрхи, ажалша, һанаһанаа заабол бүтээдэг байгаа. Мо­доор ехэ һайханаар дархал­даг һэн. Үбһэнэй үедэ хажуу­раар сабшахадань, залуушу­ул хүсэжэ ядаха. Нютагайнгаа хадамда гараха басагадта олохон абдарнуудые хэжэ үгэһэн. Ажабайдалда хэрэ­глэхэ хэһэн модон эд бараан тоолошогүй. Эжымни Дарима Доржиева 1916 ондо түрэһэн. Мал харахынгаа хажуугаар, юумэ оёходоо бэрхэ байһан. Дулаан үмдэнүүдые, бээлэй, самса болон бусад хубсаһа оёжо, бидэниие хубсалуул­даг байһан. Эжынгээ оёһон хубсаһа үмдөөд, бүхэли үдэртөө газаагуур хүйтэндэ ябаад даарагшагүй һэмди.

Аба эжымнай хэды хүндэ шэрүүн сагые дабажа га­рааб даа, тиигэбэшье га­раа һула табяагүй, табан хүбүүдээ «гарыень ганза­гада, хүлыень дүрөөдэ» хүргэжэ шадаа. 11 ашатай, 26 гушатай». Аюр хадаа дахал­даад ябаха дүрбэн ахатай: Батор, Раднацырен, Радна­жаб, Гуро болоно.

Зүүн талаһаа: Владимир Вострецов, Вячеслав Мархаев, Геннадий Манжуев, Аюр Цырендоржиев – Али Алиевай нэрэмжэтэ мүрысөөнэй илагшад.

Сүлөөтэ барилдаан дурлуулаа

«Барилдаанда хара багаһаа дуратай байгааб. Нютагтамнай үнгэрдэг бүхы барилдаанда ехэ ду­ратайгаар ошодог һэмби. Бишыхан үхибүүд томошуулые һажаалдажа, тэрэ до­роо дундаа барилдаа хэхэш. Томошуулые һажааһаар, барилдаанда абташо­об. Һургуулидаа барил­дажа эхилээд, һорилгоёо таһалдуулангүй хэһээр лэ хоёр үетэн: би Баяр Цы­ренгармаев хоёр һайн үрэ дүнгүүдые харуулдаг боло­обди. 1963 ондо тойрогой зиндаатай Советскэ Союзай Герой Базар Ринчиногой шан абалгын турнир эм­хидхэгдээ. Одоол тэндэһээ манай Агын тойрогто барил- даанай шэнэ амисхал эхи­лээ».

1969 ондо Зүдхэли нюта­гаархид эгээн түрүүшынхиеэ СССР-эй Герой Базар Рин­чиногой шанда хүртэхын түлөө мүрысөөндэ анха түрүүшынхиеэ хабаадаа. 1970 ондо 17-тойхон Аюр Цырен­доржиев тус турнирта илан гаража, Зүдхэли нютагһаа эгээн түрүүшын Базар Рин­чиногой мүрысөө шүүһэн ба­рилдаашан гээд, нэрэеэ ню­тагайнгаа түүхын хуудаһанда бэшүүлээ. Тэрэ сагһаа хойшо Зүдхэли нютагай суглуулаг­дамал команда 12 дахин Ба­зар Ринчиногой мүрысөөндэ илажа гараһан габьяатай. Аюр Цырендоржиев Баяр Цыренгармаев хоёр тэрэ га­бьяадань өөрын ехэхэн нэ­мэри оруулһан юм. 1972 ондо Зүдхэлиин дунда һургуули дүүргэжэ, наһанайнь удаа­дахи дабаан эхилээ. Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ баг­шын дээдэ һургуулида бэе тамирай факультедтэ оро­жо, барилдаашанай харгы­гаа үргэлжэлүүлээ. 1970-аад онууд Аюр Батуевичай барилдаашанай харгы үрэ дүнтэй байгаа гээд һанагдана. 1-дэхи курсһаа эхилээд, бүхыдөө 52 жэлэй туршада Буряадай мэдээжэ тамиршадые дала дээрэнь хэбтүүлээ, одоол «сахилгаан» мэтэ дүрэ гохонуудаа хэдэ­гынь, тэрэ үеын барилдаа­шадта мэдээжэ. Оюутан яба­хадаа, Аюр Цырендоржиев наһанайнгаа нүхэр Дарима­тайгаа танилсажа, 1976 ондо түрэ найраа хэжэ, бата бэхи гэр бүлэ байгуулһан. Тиихэдэ Дарима Михайловна «Бай­гал» театрай баледэй арти­стаар хүдэлдэг һэн.

1975 оной хабарай сагта би Дариматай танилсааб. 1976 ондо гэр бүлэ болообди. Тэрэ сагай бэрхэшээл гэхэ­дэ, залуу бүлэдэ - түбхинэхэ гэр байра, ажал. Би дээдэ һургуулияа түгэсхэжэ, баг­шаар хүдэлхэеэ Зүдхэли ню­тагаа гэр бүлэеэ абаад ошо­об. Барилдаашанай харгы орхигдохонь хаш даа гэжэ голхорһон байгааб. Теэд хуби заяанай үршөөлөөр юм гү даа, Смоленскдэ хүдөөгэй барилдаашадай дунда РСФСР-эй шанда хүртэхын түлөө мүрысөөндэ Шэтэ мо­жын командада орожо хабаа- даад, һорилго багатай байжа диилдээб.

Ехэ сухалдаад, уруу дуруу ябатарни, барил­даанай дүхэриг соо мэдээжэ Василий Енхо­евич Гармаев намайе дуудажа: «Шинии саг дүтэлжэ ябана, урдашни үргэн харгы, бүхы шада­лаа үшөө гаргаагүй байнаш», - гэжэ байгаад, хоёр үдэр соо хажуудам ябажа, намайе: «Барилдаагаа бү орхи», - гэжэ аргадаһан байгаа. «Ленинградта Агууехэ Илалтада зорюулагдаһан Союзай зиндаа- тай мүрысөөн үнгэрхэнь, ошоё, бүхы гаргашыеш түлэхэб», - гэжэ тэрэ үгэдөө оруулаа. Тэндэ би хоёр­дохи һуури эзэлээб. Василий Енхоевич нэгэ юумэ үүсхэбэл, заал һаа һанаһандаа хүрэдэг хүн байгаа. «Улаан-Үдэдэ РСФСР-эй чемпионат үнгэрхэнь, 52 жэндэ орожо заатагүй барилдаха еһотойш», - гэжэ ойлгуулаа. Гэр бүлөөрөө Улаан-Үдэ зөөжэ ерэхэ­дэмни, Василий Енхоевич ДСО «Урожай» соо һорин хүмүүжүүлэгшээр ажалда оруулаад, хүдөө ажахын институдай хамтын байрада таһалга оложо үгөө.

Тиигээд дахин һорилгоёо хэжэ эхилээб. 1977 оной июнь һара соо Буряадай АССР-эй байгуулагдаһаар 25 жэлэй ойн нэрэмжэтэ стадион дээрэ РСФСР-эй мүрысөөн эхилээ. Тэндэ Буряа­дай суглуулагдамал команда 2-дохи һуури эзэлээ. Олег Алексеев Геннадий Манжуев хоёр алтан ме­дальнуудта хүртөө. Би, Бато Дашинамжилов, Гар­мажап Цыренов, Вячеслав Мархаев болон Илья Гармаев гэгшэд мүнгэн медальнуудые абаһан бай­гаабди. Би тиихэдэ СССР-эй чемпион, Дэлхэйн ку­бок илаһан Виталий Токченаковые диилэһэндээ ехээр гайхааб. Түгэсхэлэй шатада Европын абарга Анатолий Белоглазовтай уулзаад, уулзалгынгаа түрүүшын сагта Белоглазовта өөрын «һамган дэ­гээ» дүрэ хэжэ, нюрган дээрэнь унагаагаад, һайса барижа шадаагүйб, тэрэ дүй дүршэлтэй, намһаа хүсэтэй байһандаа мултаран гараа. Теэд тэрэнэй мэдээжэ «мельницэдэ» ороод диилдэһэн байгааб».

Жаргал, Баир хүбүүдтэеэ

Шамбай шиираг хүбүүдэй амжалта

1977 оной сентябрь һарада Буряадай барил­дааша эгээн эрхим дүрбэн хүбүүд дэлхэй дүүрэн мэдээжэ Али Алиевай нэрэмжэтэ турнирта хабаа­даба. Эдэ хэд бэ гэхэдэ, Владимир Вострецов, Вя­чеслав Мархаев, Геннадий Манжуев, Аюр Цырен­доржиев болоно. Тэдэниие Василий Енхоевич дахуулаад ябаа. Тиихэ үедэ энэ турнирта дэлхэйн эгээл шанга тамиршад суглардаг байгаа. Юундэ «Буряадай алтан команда» гэжэ алдаршаһан бэ? Манай 4 хүбүүд булта алтан медальнуудые аба­жа, олон зониие ехээр гайхуулаа бшуу. Аюр Цы­рендоржиев эгээн түрүүн барилдажа эхилээд, түгэсхэлэй шатада Румыниин барилдаашан Эмиль Бутутай уулзаа.

«12:0 тоотойгоор шүүжэ, түрүүшын алтан медаль абаһан байгааб. Минии һүүлээр 100 килограммһаа хүндэ жэндэ Вячеслав Мархаев түгэсхэлэй шатада юниорнуудай дунда СССР-эй чемпион Мовсисяниие 7:0 тоотойгоор шүүжэ, хоёрдохи алта абаа. Владимир Вострецов 100 килограмм жэндэ баһал илажа, гурбадахи алтан медаль абаа.

Геннадий Манжуев 74 жэндэ барилдажа, баһал алтан медаль абаха заяатай байгаа. Түгэсхэлэй шатада Тбилисиин дүй дүршэлтэй бүхэ Отар Ка­чишвилитай тудаа. Тиихэдэ ехэ хүлгөөтэй бай­гаа. Василий Енхоевичые харахадамни: «Бороон ороһойш», - гэжэ аман соогоо хэлэжэ, бүхы бур­хадта мүргэжэ байгаа, тиихэдэнь барилдаанай эхиндэ хура бороон дуһажа эхилээ. Тиихэдэнь Василий Енхоевич: «Алтан манай», - гэжэ хэ­лэжэрхёо бэлэй. Качашвили ганса түлхилдөөд барилдадаг байжа, бороондо норошоһон бэе түлхихэнь бэрхэтэй болоходонь, Геннадий Ман­жуев бүхы шадалаа суглуулаад, илан гараа. Диилэһэнэйнь һүүлээр хура бороон тогтошоо һэн. Гайхалтай. Командын тоосоогоор Буряадай команда түрүүшын һуури эзэлээ. Тиимэ амжалта үшөө туйлагдаагүй байгаа», - гэжэ Аюр Батуевич һанан дурсана.

«Тэрэнэй һүүлээр Аюр Цырендоржиев үшөө олон мүрысөөнүүдтэ хабаадаһан, илаһан. Өөрын хүсэ шадалаар, аба эжын үгэһэн журамаар һанаһандаа хүрэхэ зорилгодоо хүрэдэг байһандаа өөрынгөө нэрэ Буряадай алтан командын хуудаһанда оруулжа шадаа.

Мүнөө тэрэнь түүхэ болоод, залуушуулда жэ­шээ боломоор. Аюр Батуевичай хэлэһээр, «Коман­да соо ажаллажа шадаха хэрэг наһан соомни ехэ туһалдаг, ээм мүрөө түшэлсэн, бэе бэедээ туһалха, хөөрэлдэхэ, нүхэсэхэ гээшэ ехэ удхатай юм. Тэрэ үедэ барилдажа ябаһан тамиршадтай мүнөөш бо­лотор нүхэсэжэ ябанабди. Бидэниие барилдаанай харгыда хүтэлжэ ябаһан тренернүүдтээ ехэ баяр­тайб. Батор Тумунович Гомбоев, Илья Романович Фурунджиев, Бальжинима Дылгырович Санжи­митупов, Валерий Николаевич Иванов, Василий Енхоевич Гармаев. Эдэ зон минии хуби заяанда өөрын хубита оруулһан», - гээд, тэрэ нэмэжэ хэ­лэнэ бэлэй.

Үнэхөөрөөшье, тэрэ үыен барилдаашадта һорилго хэхэ уужам, томо байшангууд, бэеэ ама­руулха байдалшье зохёогдоогүй байгаа. Тии- гэбэшье шамбай шадалтай хүбүүд ямар ехэ амжалтануудые харуулааб даа. Тиигэжэ хүн «һарбайһандаа хүрэхэм» гэжэ оролдобол, ямар­шье хада хабсагай урбуулан гараха шадалтай байна гээд, тэрэ үеын барилдаашадай жэшээ дээ- рэ харанабди.