Хүсэшэгүй хурдан тамиршан

Залгаа уула хадатай заха холын Захааминай Үндэр Баабайн үршөөлтэй, Үлэгшэн һайхан нютаг тоонтотой Буряадай суута тамиршадай нэгэн, хүнгэн атлетикээр уласхоорондын классай СССР-эй тамирай мастер Владимир Галсанович Цыренов октябрь һарын һүүл багаар 80 наһанайнгаа ойн баяр түрэл гаралайнгаа дулаахан дүхэригтэ угтаба.

Энэ хүмнай буряадаараа Доржо - Ханда, минии нагаса эжытэймни аха дүү хоёрой үринэр юм. Тиимэһээ балшар бага наһанһаа улаан шуһаараа холбоотой байһанаа мэдэрдэгби. Үлэгшэн голойнгоо зүлгэ ногоон дээрэ үетэн нүхэдтэйгөө бидэ багашуулые дахуулжа абаашаад, барилдуулха, урилдуулха, хорогүйгөөр гасаалха, өөһэдөө хүсэ шадалаа үзэлсэхэ, заримдаа намайе хайрлажа үмөөрдэг һэн.

Доржо-Ханда нагаса эдир багаһаа тогтууригүй, шуран бэрхэ, бушуу түргэн, солбон солгёон, абари зангаар хатуу, сухариха гээшые оройдоошье мэдэхэгүй, үетэнөөрөө үһэрилсэжэ, наншалдажа, балмадлахадажа, зарим багшанартай зүрисэлдэжэшье, тоомоо таһаржа, бага сага зобооһоншье байха. Залан сэхээр хэлэхэ, зуһарлажа хэзээдэшье байхагүй, заал һаа һанаһанаа бэелүүлхэ гэжэ оролдохо. Тиимэл хадаа Үлэгшэнэйнгөө дунда һургуулида, Эрхүү хотын тамирай техникумдэ боксоор бэеэ һорижо, нилээд үндэр амжалтануудые туйлаа. Эрхүү можын тэмсээндэ 3 дахин түрүүлһэн, Сибирь ба Алас Дурнын абарга болоһон юм.

1962 ондо техникумээ улаан дипломоор дүүргэһэнэй удаа Киргизиин гүрэнэй тамирай дээдэ һургуулида орожо, хойто жэлынь Фрунзе (мүнөө Бишкек) хотодо боксоор уласай мүрысөөндэ нэгэ оноогоор тэндэхи тамиршанда булигдажа, 2-дохи һуури эзэлбэ. Хаанаһаа ерэһэн буряадые шүүгшэд абарга болгохо һэм даа. Саашадаа үндэр амжалтануудай богоһо алхаһан аад, һорилгын үедэ гараа гэмтээжэ, шаасалдахаяа болихо баатай боложо, голхороошье һаа, мүхөөгөө үгтэнгүй, холын зайда гүйжэ эхилээ. Балшар наһанһаа харайжа, санаар һолжоржо, бүмбэгэ намнажа, барилдажа хүдэржэһэн хадаа ямаршье бэрхэшээл дабаха шадалтай байгаа. Үлэгшэнһөө 40-өөд модоной газарта оршодог Алцагта ажаһуудаг Долгоржаб эгэшэ, Жамбал хуряахындаа жэлэй хэды дахин һорилго хэнгээ, дугы унажа, үгышье һаа, хүл мэдүүлэн гүйһөөр ерэдэг һэн. Манайхинай тиишэ буухада, орожо айлшалха, һургуулиин газаа ахалагша ангиин хүбүүд өөрыень тойрожо, һонин зугааень амаа ангайлдан, шаг шууяагүй, шэхээ һэрбылгэн шагнаха. Би одоол нагасадаа няалданхай, түрэлэй хүмби гэжэ мэдүүлһэн, няасагар хамараа үргэнхэй, һүрхэй хүн һахалзахаб.

Амжалтанууд

Энэ оһол ушарай һүүлээр уданшьегүй Владимир Галсанович эрхим амжалтануудые туйлажа эхилээ, илангаяа Ленинградай П.Ф.Лесгафтын нэрэмжэтэ тамирай дээдэ һургуулида һуралсалаа үргэлжэлүүлхэ үедөөшье, һүүлээрнь Буряад ороноо бусажа байрлахадаашье, хүсэшэгүй урилдаашадай тоодо ябаа. Аяар 10 жэлэй туршада СССР-эй суглуулагдамал командын гэшүүн дэлхэйн эрхим гүйгөөшэдтэй тэмсэжэ, нилээд олон шангуудые абаһан, зарим тэдыень нэрлэхэ болоо һаа, иимэ:

- 1969 он, Македониин нээмэл чемпионат, Югослави, 5000 метрэй зайда 1- дэхи һуури;

- 1969 он, ЮМАНИТЭ сониной нэрэмжэтэ кросс, Франци, 8000 м, 2-дохи һуури;

- 1973 он, Эб найрамдалай марафон, Чехословакиин Кошице хото, 42 км 195м, 3-дахи һуури;

- 1969, 1970 онуудта зуун жэлэй уулзалга гэжэ нэрлэгдэһэн Зүблэлтэ Холбоото Уласай ба Америкын хоорондохи мүрысөөнүүдтэ хабаадаһан;

- 1970 ондо 10 модоной зайда СССР-эй чемпион тэрэл жэлдэ гүрэнэйнгөө кубок шүүгээ. 1971 ондо Ашхабад хотодо марафоноор СССР- эй абарга болоо. Энэл жэл 10 мянган метрэй урилдаанда СССР гүрэн соогоо эгээл эрхим дүн харуулһан байна - энээн тухайнь «Советский спорт» сониндо өөрөө уншаһан хүм. Зүблэлтэ гүрэнэйнгөө чемпионадта 4 дахин мүнгэн медальда хүртөө. Аха дүү Знаменскинуудай нэрэмжэтэ урилдаанда «Труд» сониной шанда хүртэхын түлөө 30 модоной зайда хоёр-хоёр дахин шалгараа бшуу.

Владимир Цыренов эдээнһээ гадна 7 дахин РСФСР-эй чемпион, 23 дахин Сибириин ба Алас Дурнын, аяар 47 дахин Буряад Уласай абарга боложо, Эхэ оронойнгоо тамирай түүхэдэ нэрэеэ алтан үзэгүүдээр бэшүүлээл даа.

Владимир Галсанович олон тоото тамирай шангуудһаа, гүрэн түрын грамота ба Баярай бэшэгүүдһээ гадна, «Ород Уласай бэеын тамирай габьяата хүдэлмэрилэгшэ» гэһэн үндэр нэрэ зэргэтэй. 2011 ондо «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшангай «Буряадай түрүү хүнүүд» конкурсын лауреат болоһон юм.

Олоной түлөө оролдоһон

Владимир Галсанович мүрысөөн- дэ хабаадахаяа болиһонойнгоо һүүлээр Буряад оронойнгоо спорт хүгжөөхын түлөө бүхы хүсэ шада­лаа, баян дүршэлөө зорюулжа, олон жэлдэ Буряадай хүдөө ажахын дээдэ һургуулида багшалаа, тамирай «Уро­жай», «Буревестник» бүлгэмүүдые хүтэлөө. Тэрэнэй ударидалга доро 1989 ондо Хориин аймагай басагад Нальчик хотодо анха түрүүшынхиеэ болоһон РСФСР-эй өөрын эрхэтэ уласуудай соёлой ба тамирай фести­вальда гар бүмбэгөөр түрүү һуури эзэлжэ, алтан медальнуудаар, болор бүмбэгэнүүдээр шагнагдаа һэн.

Дэлхэй дээрэ Буряадаа суурхуул­жа ябаһан Үлэгшэнэй һур харбагша­дай амжалтануудай эхи табиһан хүн Владимир Цыренов гээ һаа, алдуу болохогүй. Тэрэ үедэ эбэр номоор аймаг соогоо урагшатай харбажа байһан Цыренжаб Содномович Цы­ремпилов Владимир Цыренбало­вич Цыбенов нүхэрэйнгөө һанамжа дэмжэжэ, Владимир Галсановичта хандажа, арбаад номо годлинуудые асаруулһан юм. Тэрэнэй томилол­гоор «Буревестнигэй» һоригшо Бо­рис Семёнович Цыбиков 2 үдэрэй туршада багша, үхибүүдые боксдо һургажа байһан Ш.А.Хазагаевта харбалгын онол арга заажа, дүй дүршэлөөрөө хубаалдаа һэн. Шаг­даржаб Александрович ойро зуура һур харбалгын нюуса танижа, олон бэрхэ шабинарые бэлдэн гаргаа, тэдэнэй тоодо үнөөхи Цыремпило­ваймнай басаган Гэрэлма - уласхоо­рондын хэмжээнэй тамирай мастер, хүбүүд Бальжинима - габьяата мас- тер, Бэлигтэ - уласхоорондын мас- тер, Доржо - тамирай мастер.

В.Г.Цыренов тамирай һайгаар нэрэеэ нэрлүүлжэ, нютагаа суурхуул- хаһаа гадна, 1982-1984 онуудта За­хааминай аймагай Мэлэ-Бортын сомоной зүблэлэй түрүүлэгшээр һунгагдажа, яһала дүршэлтэй удари­дагша байһанаа харуулаа. Нютагай хүдөө ажахын һалбариин хүгжэлтэдэ хубитаяа оруулһан, мяханай үүлтэртэ бодо мал, адуун һүрэг үдхэхэ тала­ар оролдолго гаргаһан, хүн зоной байра байдал һайжаруулха ажал ябуулһан гээшэ. Тэрэ үедэ эмнэл­гын, сомоной шэнэ байшангууд баригдаа, Соёлой байшан һэльбэн шэнэлэгдээ. Багаһаа хара ажал хэжэ хүдэржэһэн хадаа үбһэ сабшажа, һүри хаяжа, һүр хүсэеэ ажалшадтаа үзүүлдэг һэн.

2002 ондо Захааминай аймагай засаг дарга Виктор Аюшеевэй урилгаар Владимир Галсанович хүнгэн атлетикын һоригшоор ажаллажа, 10 гаран жэлэй туршада тамирай хүгжэлтые эршэдүүлжэ, үндэр шатада үргэжэ шадаа. Шабинараа бэеын тамирай талаар хүдэр бэрхээр хүмүүжүүлжэ, шанга журамда һургажа, гүйгөөшын онсо илгаатай һорилго үдэр бүри хэжэ, зориг тэсэбэридэ, даамгай ябадалда, тэмсэлэй хүнгэн бэшэ хэрэгтэ хатуужуулжа һурган даадхаһанай ашаар хурданаа, бушуу түргэнөө тэдэнэр харуулжа, уласайнгаа мүрысөөнүүдтэ оло дахин түрүүлһэн, дүтын можонуудта шалгарһан байна. Зарим нэгэ хүбүүд, басагадынь наһанайнгаа харгы бэеын тамиртай холбожо, багшанар, һоригшод болоод, хүмүүжүүлэгшынгээ хэрэг үргэлжэлүүлжэ ябанад.

Үндэр баабайн үршөөлтэй

Владимир Галсановичай түрэһэн ахын басаган Галина Бальчиновна Цыренжаб Сономовичой наһанайнь нүхэр юм. Тиимэһээ эдэ хоёр бүһэтэйшүүл түрэлэй утаһаар холбоотой байхаһаа гадна, һургуулида хамта һураһан, бага наһанһаа мүнөө болотор нүхэсэжэ ябана. Доржо-Ханда нагасын абари зан, эдир наһанай аяг ааша, уршагта ябадалнууд, амжалта, бэрхэшээл тухай олон юумэ намда хөөрэжэ үгөө. Дээдэ һургуулиин оюутан байхадаа, гэр бүлынгөө байдалай шалтагаанһаа амаралта абаад, Үлэгшэнэйнгөө һургуулида багшалаа. Үдэр бүри эсэлтэ сусалтагүй хада уула, тала дайдаар гүйжэ, бэеэ һориходонь, нютагаархидынь ехээр гайхахаяа болёо һэн. Нэгэтэ адуушанаар хүдэлдэг Галсанов Бадма абгай һайн мориёо унажа, Доржо-Хандын шадал тэнхээень туршаха һанаатай 20-ёод гаран модоной зайда урилдахадаа, түрүүн оодорго оодоргоһоор, тооһо бурьюулаад, харагдахаяа болишобо ха. Нагаса тээ болоһон хойно нэгэ жэгдэ гүйдэлөөрөө үгсүүр өөдэ хүсэжэ эхилбэ. Бадма абгай Дабаа жалгын харгыда моринойнгоо эсээд, ехээр хүлэржэ, аахилха уухилхада, юунэйш түлөө хайран халтараа холодо харайлгажа, хосороохом гээшэб гээд, зогсоожо, боосоогоо алдаһан юм байха.

Цыренжаб Сономовичой хөөрэһэн үшөө нэгэ ушар дур­даа һаа, иимэ: Үлэгшэнэйнгөө урда харгы дээрэ олон зон Сахир, Закаменск ошохоёо автобус хүлеэнэд, тэдэнэй дунда Доржо-Ханда Эрдэн­жаб ахатаяа Хамни тосхондо Цырен-Дулма эгэшэ, Лубсан хуряахындаа айлшалхаяа һанаатайнууд хүлеэнэ. Унаагаа удаахан хүлеэһэнэй һүүлээр эдэ хоёрой ябагаар хүрэе гэжэ хэлсээд гүйжэрхихэдэнь, хүнүүд гайхалсажа, аяар 35 модо яажа ябагалха юм - тархи муутайнууд гээшэ хадаа гэлсэ­бэ. Ямар нэгэн шалтагаанһаа оройтоһон автобусто һууһан нютагаархидынь тэдэ хоёроо Хамни арайл хүрөөгүй, харгын хажуугаар гүйжэ ябахыень хараад, гэлылдээшье, баярлаа- шье. Эрдэнжаб Галсанович дүү хүбүүнһээ дутуугүй талаан- тай байһан аад, һорилго ехэ хээгүй, үндэр хэмжээнэй мү- рысөөнүүдтэ хабаадаагүй, сэрэгэй алба хаажа, капитан нэрэ зэргэтэй гүрэнэй тэдхэм­жэдэ гараа юм.

Доржо-Ханда нагасын тамирай үндэр амжалтанууд аба эжын буянһаа, түрэхэ гарахын талаанһаа, өөрын тэсэшэгүй һорилгоһоо, үшөө тиихэдэ Үндэр Баабайн үршөөлһөө дулдыдаһан гээшэ.

– Урилдаанай ута хүшэр харгыда гарахадаа, һанаандаа бурхандаа һүгэдэн мүргөөд, Үндэр Баабайһаа туһа хайра эрижэ гуйдаг һэм, - гэжэ нюуса далдагүй намда хөөрэһэн юм. Үнэхөөр молор һайхан Монголһоо гарбалтай, морин хүлэг эрдэнитэй, хасаг сэрэгэй албатай, хатагин уг удамтай, Үндэр Баабайн үбэртэ һуурижажа, хилэ сахижа, газар уһаяа хамгаалжа байһан элинсэг хулинсагайнгаа нангин шүтөөндэ зальбаржа, хүсэ шадал, барагдашагүй эршэ зориг эрижэ, досоогоо сэдьхэжэ юундэ ябахагүй һэм.

Гэр бүлын дэмжэлгээр

Владимир Галсановичай үсэд нэтэрүү һорилгын үрэ дүнгүүд, олон гэгшын илалтанууд наһанайнь найдамтай нүхэрэй дэмжэлгэһээ, гэр бүлын хандасаһаа бага бэшээр дулдыдаһан лэ гээшэ. Захааминай Сагаан-Морин тоонтотой, тэрэл жэлдэ Эрхүүгэй ехэ һургуули дүүргэһэн Александра Доржиевнатай (дүүмсэр бидэндэ Шура ахай) залуугаараа ниилэжэ, угаа үргэлжэлүүлхэ хүбүү, 2 басагадые хүл дээрэнь гаргажа, эрдэм номдо һургажа, мэргэжэлтэй болгожо, ажабайдалай үргэн харгыда гаргаа. Мүнөө 7 аша зээнэртэй, 3 зээнсэртэй. Шура ахаймнай нагасатай хамта Фрунзе, Ленинград, Москва, Улаан-Үдэ болон Захааминда ажаһуухадаа, ород хэлэнэй багшаар ажаллажа, гэр бүлэеэ мүнгөөр хангалсажа, нүхэрэйнгөө хии мориие үргэжэ, хатуу зангыень зөөлэдүүлжэ, эсэхэдэнь дүнгэжэ, уур сухалыень тараажа, уйдама ушарнуудта этигэл найдал түрүүлжэ, баярыень хубаалдажа байгаа. Нюур шарайгаараа сэбэр, хурса хэлэтэй, хурдан ухаатай, нагасаһаа дутуугүй огсом зантай, уужам сэдьхэлтэй, һайн һанаатай, тэсэбэри ехэтэй, зугаа баянтай, мүнөөшье сарюун дорюун, хүгтэй хүхюун зандаа юм.

Баяр ёһололой үдэшэһөө

Владимир Галсановичай ойн баярай ёһололдо тахал үбшэнэй һүжэржэ байһан сагай эрилтээр үсөөхэн дүтын түрэлэй наһатайшуул сугларжа, баян намтарыень дурсажа, бахархалаа мэдүүлжэ, юрөөлэй һайхан үгэнүүдые хэлэжэ, бэлэг сэлэгээ барижа, ахатанаа баярлуулаал гээшэ.

Буряад Уласай Арадай Хуралай һунгамал В.Н. Лыг­денов гүрэн түрын, ниитын ажал хэрэгүүдтэ габьяа­тай байһыень тэмдэглэжэ, Хүндэлэлэй грамота барюулаа. Ород Уласай Тамирай яама­най шагнал «Ветеран спорта» тэмдэг бүхы наһаяа тамирай хэрэгтэ зорюулһанайнь түлөө Уласай тамирай һургуулиин захирал Б.Б.Цыренжапов эн­гэртэнь зүүлгээ.

В.Г.Цыреновэй уна­ган нүхэдэйнь талаһаа гансал олон жэлдэ тами­рай зүргэ буляасалдаан, дээрэ тэмсэжэ, бэе бэеэ дүнгэжэ ябаһан, Ород Уласай тамирай габьяата хүдэлмэрилэгшэ Алексей Ксенофонтович Михалёв байжа, залуу наһанайнгаа зали тухай, олон жэлэй урилдаануудта нэгэл да­хин урдань ороһоноо, тэрэ сагта Володиие хүсэхэ хүн Буряадтамнай, Ород гүрэн соомнайшье үгы байһан, 1973 ондо Красноярск хото­до 10 модоной зайда түрүү һуури эзэлжэ, дэлхэй дээрэ жэлэй эрхим дүн харуулһан тухайнь хөөрөөгөө дэлгэжэ, бултанай һонирхол татаа.

Доржо-Ханда нагасынгаа буряад, ород дуунуудта дуратайе, гоё һайханаар дууладагыень мэдэхэ, Буряад орондоо суутай болоһон «Старики- разбойники» бүлгэмые бии болголсоһон, мүнөө жэл «Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ» нэрэ зэргэ олгуулагдаһан Виктор Цаганов Буряадай арадай артист Дамба Хасаранов, энэ бүлгэмэй гол дуушан Александр Базаров хоёрые урижа, дүүрэшэгүй дуулалдаан, хэлэшэгүй хүхилдөөн болоол гээшэ.

Түгэсхэлэй үгэ

Дээдын туйлалтын спорт хүнэй бэе махабад һайжаруулнагүй, элүүр болгоногүй ха юм даа - дорой- туулхаһаал бэшэ. Хүрэхэ туйлдаа хүрэтэрөө үе мүсэеэ олон жэлдэ зобооһоной шалтагаанһаа Доржо-Ханда нагаса үбдэгөө үбдэжэ, яба­далаа нэгэ бага аалидуулаа. Бэшээрээ нагасамнай сэбэр сэмсэгэр, гэлигэр мэлигэр, согтой омогтой, түүхэ домог­той, дуутай шуутай зандаа. Ми­нии һанахада, мүнөө хүрэтэр утын зайда нагасые хүсэжэ, урдань орохо буряад хүбүүн үшөө түрөөгүй ха - энэнь харамтай... Бүхы аха дүүнэр, түрэл гаралайнгаа зүгһөө Доржо-Ханда нагасаяа үшөө дахин 80 наһанайнь ойгоор үнэн зүрхэнһөө амаршала­ад, эсэхэ сусахые мэдэнгүй, этигэл найдалаа алдангүй, энэрхы сэдьхэлээ хубилгангүй, эм домдо дарагдангүй, эршэ хүсэеэ буурангүй, элүүр мэндэ ябахыень хүсэнэб!

Автор: Дугаржаб ЦАГАНОВ, ажалай ветеран