Уран үгэ. «Бабжа-барас баатарай солын эхин» - 2

Барьяа Мэнгэтын һамган гурбан хүбүүдээрээ гэртээ үлэнхэй, эдеэ ун­даяа буйлуулжа, тогоо торхоёо той­рожо, сүлөөгүй һабандана. Тэрэ үедэ шара набшын халуугаар эхэнэрнүүд аарса сагаагаа бусалгажа, зөөхэй тоһоёо иилүүлжэ, шарлуулжа, айрһа хурһаяа хатаажа, торхо түйсэнүүд соогоо даража, утынгаа үбэлдэ бэлдэдэг заншалтай бэлэй. Мүн мойһо, долоогоно, шасаргана, үлир мэтэ жэмэсүүдые түүжэ, түхэреэхэн хурууд болгон хатаагаад, хожо­мынь тибһэтэй үрмэндөөшье хэхэ, хүүгэдшье шэхэрэй орондо амтар­хан мэрэхэ. Тэрэнэй хажуугаар арһа шүрбэһөө элдэхэ, оймһо баарьяа нэ­хэхэ, үбэлэйнгөө хубсаһа хунар оёхо, хадхахаһаа эхилээд, эхэнэрнүүдэй ажал дундаршагүй һаабза.

Борохон сээжэбшэтэй дэгэлэйн­гээ ара үбэрөөр туйбатай, шэбэргэл­тэй хоёр гэзэгэеэ һанжуулһан хүдэр бата бэетэй, хүрин улаан шарайтай гушаад наһанай тэрэ эхэнэр һабаяа бүлэжэ дүүргээд, хабхагынь абажа, айрагайнгаа тоһо урматай түйсэлнэ. Хажуудань байһан 3-4 наһанай за­тагархан хүбүүн бүлүүртэ няалдаһан тоһо хургаараа дүрэжэ, амтархан до­лёоно. «Амтатай гү? Ажал хэһэн амаа тоһододог», – гэжэ эжынгээ хэлэхэдэ, хүбүүн тодожо абан: «Бишье ажал хэ­дэгби, аһа-аа, эжы?» - гэнэ. «Хээ бэд даа хүбүүмни, урдаа хараха тугалшам­най гээшэлши», - гэн, эжынь хүүгэеэ урмашуулна. Тииһээр галаа нэмэ­жэ, айрагай тоһонһоо галайнгаа за­яашада үргөөд, тогоогоо бэрхээгээр хабхаглажа, соргодонь һиибэртэй уһан соо һуулгаһан танха тодхоод, хамаг нүхэ забһарынь шабаад ор­хино. Соргоорнь гараһан ууралынь архи дарһан, харин тогооной оёор­то үдхэрэн үлэгшэнь бозо сагаа бо­лохо. Иигэжэ гаргаһан сагаагаараа хожомынь аарсашье халааха, айраг тарагшье бүрихэ ха юм. Тиимэһээ энэ сагаань бүхы сагаан эдеэнэйнь эхэ дээжэ болоно. Айрһа хурһаяа туулмаглажа, заримынь хабтагар матаар улхан соо хэхэ зуураа эжынь хүбүүндээ шэнэхэн тоһотой айрһа худхаад һарбайна. Хүбүүн үндэһэн аягатай амтан эдеэгээ амтархан зоогложо, хоймогой бүлеэн шара шүүһээр даруулна. Нэгэ багахан туд­хуур руу эжынь шара шүүһэнһээ юу­лээд, үсэгэлдэрэй шүлэнһөө үлэһэн яһа уһа нэмэжэ: «Энээниие Хото­шынгоо эдюур соо хээрэй», - гэхэ юм. Тантяана одхонсог: «Эжы, садааб», - гэһээр, газаашаа гаража, һаглагар томо хотошоёо эдеэлүүлһээр, тэрээн- тэеэ наадашана. Дээрэнь һуужа, мо­рин болгоно, хүзүүдэнэ, тэбэринэ. Гэнтэ юуншьеб тухай һанажа, үбэрөө уудалан, үһэ хабшуулһан туулган тэ­бэг гаргажа сохёод туршана. Ахайна­раа хүсэхэнь үды даа, хүлынь үшөөл дүрэгүй. Эжынь гэрэйнгээ арада малтаһан нүхэ руу түйсэтэй тоһоёо табина. Тантяанаа, тугалаа гарга даа, үнеэмнай холо ошоо хэбэртэй!

- Заа, эжы.

Хүбүүхэн тугалаа һургааг тээльнигһээ гаргажа, һүүлһээнь барин: «шүү-лоо, һии-лоо!»- гэһээр, булаг тээшэ оодорголдоно. Бухиндашаһан тугал гэнтэ мултаржа, хажуу тээшээ хадууршахадань, но­хойгоо дуудажа:

- Хорёош, Хорёош, тугалаа тогтоо! – гэхэдэнь, нохойнь һаглайса харайжа, тугалаа мэтэр гэдэргэнь эрьюулхэ юм.

Удангүй добо тойрон, нюргандаа гэшүүһэн боолтонуудые үргэлһэн арба хүрөөгүйхэн, һангигархан һарьмай дэгэл, гуталтай хоёр хүбүүд гаража ерэнэд. Томохониинь ябууд дундаа тугал тууһан дүү хүбүүгээ ооголон зонхилно:

- Тантяанаа, өө, Тантяана, иитэрээ тугалаа бү намныш-ээ!

Нарбагар нохойнь эдэнээ харам­саараа, һүүлээ шарбан, тэдээн тээ­шээ баяртайгаар гүйшэнэ. Тантяа- нын нохойгоо гэдэргэнь дуудахадань, тэрэнь хоёрой хоорондо боложо, ии­шэ-тиишээ дугталзажа байхадань, Хондоли: «Яба, Хорёошо, Тантяа- надаа ошо!», - гэн, нохойгоо үлдэнэ.

Эжынь дүтэлжэ ябаһан хүбүүд тээ- шээ урматайгаар шэртэнэ. Ууган хүбүүн Бабжань оройдоол долоо наһаяа һаяхан гүйсэбэшье, абари зангаараа эдеэшэг, бүдүүзгэй батаар баахар-баахар алхална, нюрганайнь боолто таһа ябталаатай, бад гэмэ то­мохоншье. Харин хажуудань ахайһаа хоёр наһа дүү Хондолинь анханһаа тоомгүй тэршээхэн, һар-шур хүнгэхэнөөр гэшхэлхэ юм, боолтонь­шье багтайшаг. Хүбүүд боолтоёо тай­лажа, түлеэгээ газарта хаяна. Эжынь дээһэн уялаануудаа гамтайгаар эб­хэн абана.

Эжы: - Заа, та хоёрни түргөөр ерэ­шэбэлта, замдатнай муу һайшуул ушараагүй гү?

Бабжа: – Эжы, яагаашьегүй ябааб­ди.

Хондоли: – Хэн-юуншье харагдаагүй.

Эжы: – Заа, болоол даа, орожо сай­лагты даа.

Хондоли: – Ундам хүрэшоо, гэртээ хүрэжэ ядажа ерэбэб.

Булта гэртээ оронод. Хүбүүд хубсаһаа тайлажа, самсаараа үлэнэ. Эжынь дээһэн уялаануудаа үхэгэй доодо шургуул соо хэжэ, хүбүүдтээ эдеэ түхеэрнэ.

Бабжа: – Гэр соомнай халуун лэ.

Хондоли: – Нилээн түлэгдөө юм бэшэ гү!

Эжы: – Теэ даа, мүнөөдэртөө байнгүй гал аһаа, гэрэйнгээ хаяа нэгэ бага үргэхөөр ха. Айрагаа уун байгты, айрһа тоһотой худхабаб, та­талагты. Тээ үдэшөөр үсэгэлдэр таа­нарайнгаа олзолһон хурын мяха ша­нуужабди.

Бабжа: – Эжы, һанаагаа бү зобогты.

Хондоли: – Өө, обогор табаг айрһан байнал! Ахай, тэрэ алирһаа гаргыт.

Бабжа: – Үү, нээрээ! (халааһанһаа үшөө нэгэ боолто гаргажа). Нэгэ жаа алирһа түүгээ һэмнайбди Тантяанаа баярлуулхаа.

Тантяана (орожо): – Алирһан! (ба­ярлан эдинэ, бэшэндээ хубаана).

Бабжа: – Эжы, бидэ үглөөдэр гүльмэ табихаа ошохомнай гү?

Эжы: – Болоно ааб даа (хүбүүдэйнгээ дэгэлнүүдые абажа, тойруулан харана). Бабжаа, энэ дэгэ­лэйш ара соороо, ханшыдаашье ха­харшоо, хүбэрдеэд, халаад үгэһүү.

Бабжа: – Хари, хуушараа дэгэлни, бэлээр ударшана.

Хондоли: – Абамнай хэзээ ерэхэ гээшэб даа?

Эжы: – Одоо мэдэнэгүйб, дүтэлөө юм бэшэ аал даа. Таанар уһанай эрьеэр удаан ябангүй, яараад ерээ­рэйт. Би үнөөхи үхэрэй арһа талхи­дахаа ошохоб, Тантяанамнай ганса­ардаха.

Бабжа: – Тиихэбди, би ерээд танда хамһалсахаа ошуужаб.

Эжы: – Заа, ерээрэй даа, хүбүүмни. Хондоли Тантяанатаяа гэрээ һахихат. Элдэб зоной ябахань түргэдөө гэлсэнэ.

Эдеэлээд, хүбүүд газаашаа га­рана. Ахайнар гэшүүһэдээ наадан­гаа хухалжа ороно: бэе бэеыншье наншана, хүлөөрөөш дэбһэнэ, һүхөөршье сохино. Тантяана дүүнь тэдэнээ һонирхон харана. «Яба, ту­галаа асара», - гүүлэхэдээ, нохойтоёо хамһажа, тугалаа хумһаг руу хаана. Эжынь галаа тойрон, бэрхээгээ аба­жа, сагаагаа торхохон соо хэжэ, тан­хатай архияа арһан хүхүүр руу юулэ­нэ. Тииһээр наран жаргаха тээшээ боложо, добын саагуур нэрэ һурагүй үхэрэй мөөрөөн соностоод, хоби­горшог эбэртэй, хүри-улаан үнеэнэй яаралтай һайбарлан ерэжэ ябахань үзэгдэбэ. Урдаһаань тугалынь мэдээ хаян, «Эндэлбеэ, өө, түргөөр ерыш», - гэһэншүү хөөрдэмөөр мөөрэшэнэ. Эжынь хүнэгөө абажа, үнеэгээ угта­ба, тугалшье эхэдээ табигдаба. Халта эбилүүлээд, барижа уяха гэхэдэнь, эртэ хабар гараһан тугал хүсэндөө оронхой, бэлээр татагданагүй. Эхын­гээ гэдэһэн доогуур орожо, тэрэ­нээ үргэхэһөө нааша мэнтэгэнэн аашална. Бабжа дары ошожо, һүүлынь мушхаад, хумһагта уяба. Үнеэншье һаагдажа, дэлэнгээ сүлөөрхэдөө, дуратайхан бэлшэхэеэ ябашаба. Садхалан тугал номгоржо, дал дорохи хэбтэридээ ороо. Эжы хүбүүдээрээ хурынгаа мяха шанажа, ан-бун эдеэлбэ. Хүбүүдэй унтаридаа орохо саг ерэбэ. Галай томо улаан со­гууд, үзэсхэлэн гоёор нэгэ залиржа, нэгэ ялабхижа, үхибүүдэй сэдьхэлдэ уни бутаруулна. Эжынь яһан гохоор оймһо нэхэжэ, галай урда һууна.

Бабжа: – Эжы, абамнай хаана яба­на хаб мүнөө?

Хондоли: – Гэнтэ хамнигадаар уулзашоогүй ха гү?

Тантяана: – Эжы-ы, би айнаб.

Эжы: – Бү ай, хүбүүмни. Манай эсэ­гэ хэндэшье диилдэхэгүй.

Бабжа: – Үшөө олон баабайнар­тай хамта ябана ха юм, булта номо һаадагуудтай.

Хондоли: – Соо харбахал манай­хин.

Бабжа: – Манай аба мэргэн даа.

Хондоли: – Эжы, ахай, бидэ хэзээ моритой болохо гээшэбибди? Абата­яа ошолдохо һэмди.

Бабжа: – Болохобди даа, бүри гоё моридтой болохобди.

Хондоли: – Һалхинһаа хурдан гү?

Тантяана: – Намдашье морин хэ­рэгтэй, бишье таанартай ябахаб.

Эжы: – Хүбүүдни, хүнэй зэргэ хүн боложо, хүлэгэй дүрөөдэ хүрэхэл байхат. Заа, унтагты даа.

Тииһээр эсэшэһэн хүбүүд бүхэ нойрто абташана. Эхэ нэгэхэды нэ­хэжэ һуутараа, газаашаа гаража, на­марай томо гэгшын одо мүшэдтэй сэлмэг огторгой өөдэ үлын харана.