1069
(Үргэлжэлэл)
...Бархагай гэнжын ханхинажа, двигателиин уухилхада, аян замда гаралгын дохёо дуулдаһан мэтэ болодог. Эгээл иигэжэ түхеэржэ байтарнай, нэгэ мүһэн, хэдэн тээһээмнай юрэ бусаар һалхилжа эхилбэ. Анханшье далайгаар ябагшадһаа дүрбэн тээшэ дүхэриглүүлэн нэбтэ үлеэдэг һалхин тухай дуулаал һэм. Теэд энэ үзэгдэл бэе дээрээ үзэхэб гэжэ һанагдаагүй бэлэй. Яһанай хуудаһаар үлеэһэндэл, ямаршье хаалта хаабариин саана орожо хорохын аргагүй. Байгаалиин хоморойнгоо «ааша» гаргахыень харахада, нэн түрүүн хужарламааршье, һанаандаа хадуужа абамааршье байгаа һэн. Хэдэн тээһээ үлеэһэн һалхинай хүсэн доро бодхуул долгид (ондоогоор хэлэбэл «сейши») обхогод гэжэ өөдөө үндыхэдэл гээд, һөөргөө тон удаанаар, һанаа алдан бууна. Һууридань баһал иимэ үндэр нюргатай долгин бии болохо юм.
Үнэнииень хэлэхэдэ, өөрөө шэхээрээ дуулажа, «хургаараа барижа» үзөөгүйдөө, хүнүүдэй хөөрөөндэ үнэншэдэггүй һэм. Сүл губиин зэрэлгээн, дуу дууладаг элһэн, үндэр ходуули хүлнүүдтэй модонууд тухай дуулахадаа, заатагүйл өөрөө хараһайб гэжэ шэбшэдэг бэлэйб. Хахад часай урда тээ үргэлжэдөө тэниин, аажамаар урдаһан Байгал дээрэ хэдэн тээһээ мундуу мушхуу һалхин мүндэлжэ, бэе бэеынгээ хүсые туршажа байһан, мүргэсэлдэһэн бухануудые һaнуулха гэжэ хаанаһаа мэдэхэ бэлэйбиб? Үндэр долгинууд ууртайгаар шуухиран үндыһэнэй удаа, кораблиин палубые хүйтэн yhaap сэсэргэнэ.
Экипажай гэшүүд харалган энэ үеын үнгэрхые хүлеэхын тула кубригтаа орожо, урдынгаа хөөрэлдөөнэй һабагша татана. Байгал шадархи ой тайгын үрэ жэмэс, һархяаг, хушын һамарай баян ургаса, Шэбэрхын гарамдахи загаһанай баялиг, олзоборилго тухай һонинуудаар хөөрэлдөөн захална.
- Байгалай түүхын олон тоото ушарнууд coohoo Провал гэһэн гарамай бии болоһон тухай дурсамаар. Зузаан дэбтэрнүүдэйнгээ нэгые һэхэелши, - гээд, штурман Юрий Берсанов гар бэшэмэл дэбтэрнүүд coohoo нэгыень шэлэжэ, хуудаһануудыень ирана:
«1862 оной үеэр һэн ха. Сэлэнгын адагһаа хойто зүг тээшээ нэлэнхы нэмжыһэн Сагаан талада, мүн Дубинино, Шерашево, Оймур гэһэн тайгын тосхонуудта ажаһуугшад заншалта һайндэрнүүдтээ бэлдэжэ байгаа. Шэнэ жэлэй урдахи үдэшэ загаһашад, ангуушад үнгэрһэн жэлээ үдэшэхын тула столнуудтаа һyyбa. Энэ үедэ газар дороһоо хүүен дүүеһэн шууяан дуулдахадал гэжэ бултан залд гэбэ. Гэбэшье газарай гүн oёopһoo хүдэлөөд, дорьбоодшье абахые саг үргэлжэ үзэдэг хүнүүд энээндэ ёһотоop анхаралаа хандуулбагүй ха. Теэд дүнгинэһэн һүрөөтэ абяан бүри шангадаба. Уданшьегүй газарай түрүүшын түлхисын нэрьежэ, хүрьһэнэй хахархатай сасуу оршолон дайда хүбхэлзэхэдэл гэбэ. Һүмын хонхонууд ханхинан жэнгиржэ, гэр соохи эд бараа, аяга амһарта хангиран унажа, эбдэржэ захалба. Үүдэ үрхэнүүд нээгдэн сэлигдэбэ. Бүхэ һууритайгаар бодхоогдоһoн гэрнүүдшье хахинажа, пеэшэнүүдэй һандаран унахада, туйлгүй ехээр айһан хүнүүд газаашаа гүйлдэжэ гараад, бүришье аймшагтайгаар һүрдөө һэн. Газарай хүрьһэн һалганажа, уһанай долгиндол долгитон, дэлхэй дээрэхи ажамидаралай эсэс һүүлынь ерэбэ гээшэ гү гэхээр байгаа бшуу...
Бурхан шажанда һүзэгтэйшүүл һүмын урдахи талмай дээрэ сугларжа, үбдэглэн унаад, дээдэ түрэлтэдһөө хайрлал гуйжа, зай забһаргүй мүргэжэ эхилээ. Теэд уршаг гайда орогшодой нюдэн дээрэ һүмэнь хэлтэлзэжэ, һүүлшынгээ найдал алдаһан хүнүүд хэдэн тээшээ таран гүйлдэшөө һэн. Энэ шоро муута үдэр 200 дүрбэлжэн модоной зайе эзэлдэг Сагаан тала бүхыдөө уһaн доро орошоһон гэхэ. Шэнэ жэлэй эдэ үдэрнүүдтэ эндэһээ хэдэн зуун модоной зайда оршодог олон hyyрин тосхонуудай хүнүүд мүн лэ газарай доһолоонһоо сошордоһон байна. Бүришье холуур, тодорхойлбол, Александровскын заводһоо Нижнеудинск, урдаһаа, Түнхэн Ургaһaa Кирин хүрэтэрхи зайда энэ асари ехэ оһолой абяан һүрөөтэ сууряан мэтэ дуулдажа байһан юм». Газарай хүдэлһэнэй гасаланта ушарай удаа Байгал шадар Провал гэһэн уһан тохой бии болоһон түүхэтэй.
* * *
Далай сэнхир.
Тэнгэри сэнхир. Дайдын энгэр баһал сэнхир.
Сээжэн сооһоом жэнгир-жэнгир...
Сэдьхэлэйм дуунай аялга сэнхир. (Д. Улзытуевай «Байгалай дүрбэн һалхин» гэһэн шүлэгүүдэй циклһээ).
Баргажанай уһан тохойдо хүрэхэдөө, «Алдарта Байгал, арюухан далай» гэһэн дуунай һүрөөтэ хүгжэм аялга сэдьхэлдэм мүндэлбэ. Дуунай удха унгиие ухашалхадам, эрхэ сүлөөдэ тэгүүлһэн зайгyул хүнэй дүрэ нюдэнэйм урда харагдахадал гэнэ. Тээ тэрэ эрье шадархи һөөг бургааһанай саанаһаа туранхай зүдэрүү, һанги набта хүн гаража ерэхэ шэнгеэр һанагдана. Гэбэшье талаангаа туршахые һэдэгшын нюдэндэ нугаршагүй зоригой тэмдэг уншамаар ха. Тэрэ Байгалай нүгөөдэ эрье тээшэ шэртэнэ. Тэндэнь - эрхэ сүлөө, гэр бүлэнь. Һөөpгөө бусаха харгы үгы. Шopoн түрмэ, хаатаргаһаа зугадахал хэрэгтэй. Иишэ тиишээ һэргэлэнээр хараашалһанай удаа омоли дабһалдаг боошходо һуужа, хахархай самсаяа далбага болгон үлгөөд лэ, аюул гэнэтэйшье һaa, ами наһанайнгаа харгыда гараа бшуу.
Эгээл иимэрхүү нэгэ ушар Баргажанай булганай заповеднигэй научна хүдэлмэрилэгшэ байһан, мүнөө үедэ «Агнуури ба агнууриин ажахы» гэһэн журналай редактор О.К.Гусевтай тохёолдоһон юм. Тэрэ Давша гэһэн булан тохойдо резиновэ онгосодо һуужа, далайн нүгөөдэ эрье хүрэхые зүрхэлһэн. Зоримгой шууд тамарһанайнь ашаар аяншалгань амжалтатай түгэсэһэн. Нүгөө эрьедэ хүрэхэтэйнь сасуу далайн шуурган эхилшэһэн гэхэ.
Уданшьегүй ажалай халуун бурьялаанай газарта - БаргажанайАдагай портдо хүрэжэ, абарга томо крануудай, баржануудай бүхэриг нюрган дээрэ ашаа тээжэ байхыень харабабди. Ашаанай хүрэхэ газарынь - БАМ. Баргажанай-Адагай үргэн, сэхэ үйлсэнүүдээр алхалхадаа, Эpхүүгэй гидроэлектростанциие барилгын үедэ энэ посёлогнай Баргажан голой баруун эрьеһээ зүүн эрьедэнь нүүжэ түбхинэһэн гэжэ дурсамаар. Гол түлэб хүдэлмэришэдэй ажаһуудаг тосхон гадаада түхэл янзаараашье үзэмжэтэй, хүн зоной хэрэглэмжэ хангалгын байшан зургаануудынь мүнөө үеын эрилтэдэ хүрэмөөр баригданхай.
Эндэһээ саашалхадаа, үдэшын харанхы бүрэнхыдэ электрын галаар ялалзаһан Түрхэ посёлогто дүтэлбэбди. Эндэхи пopтһoo тээ саагуур таһалгаряагүй һүндэлһэн ашаанай машинанууд тайгын гүндүү соорхойһоо отологдон асарагдаһан модо ашанхай. Багсаахада, машина бүхэниинь 30-30 кубометр ашаа тээнхэй ха.
Уламжалан Байгал шадархи ой модо зүбөөр ашаглаха, далайн уһые үйлэдбэриин үлэгдэлнүүдээр бузapлaxaгүйн тула ямар оролдолгын гаргагдажа байһые дурдалтай. 1972 онһоо Байгалда шудхадаг yһa, голоор модо урдахуулагдахаяа болигдоһон, гол, мүрэнүүдэй һаба, Байгалай эрье —дүн хамта 1976 километрэй зай бог шоройһоо шэнгэһэн, эндэ тэндэ торосолдон тогтоһон модонһоо сэбэрлэгдэһэн юм. Эрдэм, техникын дэбжэлтын үедэ гүрэн түрэмнай Байгалай хуби заяанда анхаралаа бүри хурсадхажа, парти, правительствын зүгһөө гурбан тогтоол удаа дараалан абтаа һэн. 1977 оной июлиин 21-дэ гаргагдаһан һүүлшын тогтоолые гансашье yһанай нөөсэ хамгаалдаг эмхи зургаануудай түлөөлэгшэд бэшэ, мүн ниитэ хүн зон олоороо зүбшэн хэлсэһэн, һанамжануудаа элирхэйлһэн байна. Онсолбол, түбэй «Литературна газетын» хуудаһануудта толилогдожо, үргэнөөр дэлгэрһэн Байгал тухай хөөрэлдөөнүүдые, арсалдаата һанамжануудые, уран зохёолой олон тоото бүтээлнүүдые нэрлэмээр.
1980 оной сентябрь-октябрь
(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта)
Гэрэл зураг galitcyna.ru
ЭХИИЕНЬ ЭНДЭ УНШАГТЫ:
Фёдор Сорокин: "Байгал - минии гайхал"
Автор: Галина БАЗАРЖАПОВА-ДАШЕЕВА оршуулба
