Нөөсэлһэн баялигынь мүнөөшье сэнтэй

Сэбэгэй Гомбожаб Агын той­рогой Урда-Ага нютагта 1873 ондо түрэһэн намтартай. 5-тай байхадань, абань монгол бэ­шэгтэ һургажа эхилһэн. 7-той бай­хадаа, Агын приходской учили­щида орожо, тэндэ монгол, ород хэлэнүүдые гүнзэгыгөөр шудалжа эхилээ. Һүүлээрнь Шэтын гимна­зи эрхимээр дүүргэжэ, 1893 ондо Томск хотодо Императорска дээ­дэ һургуулида эмшэн болохо гэжэ һуралсалаа үргэлжэлүүлжэ байһан аад, хуби заяанай үршөөлөөр Санкт- Петербургын университедтэ зүүн зүгэй факультедтэ һуража эхилээ. Тэндэ һураха хэрэгтэнь нютагаархи­дынь ехэ туһалһан байна. Сэбэгэй Гомбожаб - дэлхэй дүүрэн мэдээжэ зүүн зүгые шэнжэлһэн эрдэмтэн, профессор Н.М. Пржевальскиин нэ­рэмжэтэ Ородой Географиин холбо­оной шанда хүртэгшэ. Энэ хүмнай эрдэмтэдэй зүгһөө эгээн түрүүн Түбэд гүрэн ороһон түүхэтэй.

Буряадай Эрдэмэй түб Гомбо­жаб Цыбиковэй нэрэ дээрэ үргэн ябадаг, «Цыбиковэй уншалганууд» гэһэн эрдэм-шэнжэлэлгын хуралдаа эмхидхэдэг. Энэ удаа тэрээндэ хэлэ, соёл шудалдаг олон эрдэмтэд эндэ тэндэһээ суглараа. Монголһоо, Хи­тадай Үбэр Монголһоо хабаадагшад ерээ. Мүн тиихэдэ онлайн аргаар хабаадаха зон дураяа мэдүүлээ. Бу­ряадай соёлой сайд Соёлма Дагаева энэ конференциин нээлгэдэ хабаа­далсаа.

- Гомбожаб Цыбикович гээшэм­най мэдээжэ эрдэмтэн. Түбэдөөр ябажа ерээд, зурагуудые хэблэхэ­дэнь, дэлхэй дээрэ мэдээсэлэй боом­бо хаяһан шэнги байгаа. Буряад хүн хаалтатай, хорюултай гүрэнөөр яба­жа, зурагуудые хэжэ шадаһаниинь гайхалтай. «Хаанаһаа», «яагаад» гэһэн асуудалнууд олоной һанаа зобооһон байха. Бидэ, буряадууд, мэ­дээжэ эрдэмтэдэйнгээ нэрэнүүдые мартангүй һанажа, дурдажа, ургажа байгаа улаан бургааһадтаа хэлэжэ байха ёһотойбди, - гэжэ Соёлма Да­гаева тэмдэглээ.

Сэбэгэй Гомбожаб тухай олон материал хэблэгдэһэн, намтары­ень, хэһэн ажалыень эрдэмтэд шэнжэлһэн, теэд мүнөө сагта үшөө шэнэ мэдээсэлнүүд гаражал байна. Олон дансанууд Буряадай Гүрэнэй архивта хадагалаатай байдаг. Хурал­даанда элидхэл хэхэдээ, Буряадай Гүрэнэй архивай захирал Бутид Жал­санова иигэжэ хэлээ: «Олон дансану­уд Буряадай архивта бии. Мүн тии- хэдэ Санкт-Петербургын, Томскын, Эрхүүгэй, Үбэр Байгалай хизаарай архивуудта олон юумэн хадагалаа­тай, тиимэһээ минии һанамжа гэхэ­дэ, Сэбэгэй Гомбожабай бүхэли жаса байгуулаа һаа, зохид байха һэн. Хоёр жэлэй саана Гомбожаб Цыбиковэй өөрынь бэшэһэн бэшэгүүдыень олообди. Нэгэ бэшэгынь Бато-Да­лай Очировта бэшэһэн. Тэрээн со­огоо би буряад арадайнгаа гэгээрэл гээшые дээшэнь үргэхэ үүргэтэйб, харин политикада оролсохоёошье һанадаггүйб, гансал эрдэмтэнэй харгыгаа хараад ябаха дуратайб гэжэ бэшэнэ. Тэрэ үедэ Гүрэнэй Дүүмэдэ хоёрдохи һунгалта болохо­ёо байгаа хаш. Гомбожаб Цыбиковые һунгалтада хабаадыш гэжэ зууршал­жа байгаа гээд ойлгомоор. Хоёрдохи бэшэгынь гэхэдэ, Санкт-Петербургда һуража байхадаа, Агын Талын Дүүмын тайшаа байһан Жан Бодиин гэжэ хүндэ бэшэнэ. Һуралсалаа һайн ябуулжа байһанаа дуулгаха, тэндэхи һонинуудаараа хубаалдахаһаа гад­на, саашанхи харгымни һайн байг лэ даа, таанад намайгаа бү орхигты гэжэ бэшэнэл даа».

Гомбожаб Цыбиковэй уншал­гануудта Россиин олон можо хизаарнуудһаа эрдэмтэд хабаа- даа, зарим зон онлайн аргаар элидхэлнүүдые шагнаа. Үшөө тии­хэдэ Гомбожаб Цыбиковичэй үри һадаһад энэ үйлэ хэрэгтэ ерэһэн байна.

- Гомбожаб Цыбиковнай Дондок- ринчин гэжэ нэгэ хүбүүтэй байһан. Тэрэнь Амгалан гэжэ нэгэ басагатай байгаа. Амгаланай хүбүүн Аюша ми­нии аба болоно. Бидэ уг гарбалдаа иимэ ехэ эрдэмтэй хүнтэй байһандаа омогорхожо ябадагбди. Буряадай Эрдэмэй түбэйхид Гомбожаб Цы­биковэй нэрыень, һүлдыень дээ­шэнь үргэжэ ябана ха юм даа. Бидэ ехэ баяр хүргэхэ байнабди, - гэжэ Г. Цыбиковэй үри һадаһан Жамсаран Дондокринчинов, «Замбала» дуга­най шэрээтэ, элинсэгэйнгээ иимэ ехэ аша габьяатай байһандань ехэ омогорхон үгэ хэлэнэ.

Сэбэгэй Гомбожабай эрдэмэй ажалнуудта, имагтал түбэд, мон­гол хэлэнүүдые шудалалгада хэһэн тобшололнуудтань мүнөөшье бо­лотор шэнжэлэгшэд хандадаг байна. Түбэдтэ нюусаар ябажа бэшэһэниинь тон сэнтэй болонхой. Буряадай Эрдэмэй түбэй захирал, Ородой Эрдэмэй академиин акаде­мик Борис Базаровай хэлэһээр, ака­демическэ эрдэм шэнжэлэлгэ түбэд, монгол хэлэнүүдтэй холбоотой асуу­далнуудые шиидхэхэдээ, нэн түрүүн Гомбожаб Цыбиковэй бэшэһэн ажалнуудта хандадаг юм.

«Гомбожаб Цыбиковэй үдэр бүри хэжэ ябаһан тэмдэглэлнүүдынь 1919 ондо хэблэгдээ һэн. Тэрэ үе ехэ хүндэ, граждан дайнай боложо байһан саг байгаа. Тэрэ бэшэлгынь хэблэгдэһээр, 100 гаран жэл болобошье, Түбэд ороной түүхэ, соёл, ажабайдал гэхэ мэтэ хэрэгтэй мэдээсэл мүнөөшье һонирхогшод уншадаг. Гол түлэб буддын шажанаар һонирхогшодто ехэ хэрэгтэй. Бидэндэ, зүүн зүг шэнжэлдэг эрдэмтэдтэ, тэрэ номынь тон хэрэгтэй байдаг, - гээд, Ородой Эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Монгол, Буддын шажан, Түбэд орон шудалалгын хүреэлэнгэй профессор, түүхын эрдэмэй доктор Цымжит Пурбуевна Ванчикова хэлэнэ.

Буряадай Эрдэмэй түбэй бай­шангай нэгэдэхи дабхарта Гомбо­жаб Цыбиковтэ зорюулагдаһан үзэсхэлэн дэлгээгдээ. Тэндэнь данса­нууд, хэблэгдэһэн номууд, бэшэгүүд, Түбэдөөр ябажа, нюусаар буулгаһан фото-зурагуудынь табигдаа.