Хамагые хүлгөөһэн хаш шулуун

1896 ондо Буряад ороной Саяан уулын хормойгоор урдадаг Хара Жалга гэжэ голой эрьедэ «хаш шу­луун», «ногоон боро шулуун» гээд нэрлэгдэдэг нефрит олдоhон байна. Тиигэжэ Орос гүрэнэй дэбисхэр дээрэ хоморой эрдэнитэ шулуун эгээл түрүүшынхиеэ олдоhон түүхэтэй. Энээнhээ урагша хаш шулуун Хитадhаа асарагдадаг байһан.

«ГЕНЕРАЛАЙ ШУЛУУН»

Мүн лэ тэрэ үедэ Буряадай Онот мүрэнэй эрьедэ 8 тонно болохо аса­ри томо нефрит шулуун олдоhон. «Ге­нералай шулуун» гээд нэрлэгдэhэн тэрэ гайхамшагта шулуугаар hая наһа бараhан III дугаар Александр хаанай хүүр дээрэ хүшөө табиха гэhэн шиидхэбэри абтаhан гэдэг. «Генералай нефрит» дары түргэн Пе­тербург хотын заводто абаашагдаа һэн. Теэд императорай хатаниинь нефридэй сайбар hаруул бэшэ, ха­рин харабтар бүрүүл үнгэтэй байһан ушарһаа арсаhан гэдэг.

БУРЯАД-МОНГОЛОЙ ҺҮН САГААН НЕФРИТ

XIX зуунай эсэсhээ нефрит Бу­ряад орондо үргэнөөр хэрэглэгдэ­жэ эхилhэн. 1960-аад онуудта Мон­ды гэжэ hууринда ажаhууһан нэгэ хүгшэн иигэжэ хөөрэhэн байна:

- Манай багада хашаа соомнай нефрит шулуун элбэгээр обоолог­доод, гамтайгаар хушагдаад байдаг бэлэй. Тэрэниие тараажа наадаад, хүгшэн эжыдээ хараалгадаг hэмди. Тиигээд банида орохо үедөө гал руу нефрит шэдэдэг заншалтай байгаа. Тусхай домтой дулаа үгэжэ, хүнэй бэе аргалдаг гэжэ хэлэгдэдэг hэн.

«Нефрит» гэжэ шулуунай нэрэ «бөөрэ» гээд оршуулагда­даг, «нефрос» гэhэн грек үгэһөө үндэhэтэй. Тэрэ урдын сагhаа бөөрын үбшэнгүүдые эдэгээдэг гээд шүтэгдэдэг.

Европын арад зон – ногоон, Япо­ниин – хара, Монголой – сагаан үнгэтэй нефрит шулуунуудые үндэрөөр сэгнэдэг байгаа. Тэдэ­нэй дундаhаа бадма лёнхобо сэсэ­гэй дэльбэнүүдтэ адли hүн сагаан үнгэтэй нефрит эгээл ехээр сэгнэг­дэдэг.

Буряад-монголнууд эртэ урдын сагhаа «хониной сагаан өөхэндэ, үхэрэй сагаан hүндэ» адли үнгэтэй нефридые ёhото эди шэдитэй, нан­гин шулуун гэжэ шүтэдэг. Тус шулууе манай элинсэгүүд «сагаан хаш шу­луун» гээд нэрлэдэг байhан заншал­тай. Урдын буряад-монголнууд на­риихан хэhэгүүдээр отолhон сагаан хаш шэмэглэлнүүдые малгайдаа, бүhэдөө зүүдэг гуримтай байhан. Тэ­рэнь хүнэй ябадал дунда нариихан хонгёо абяа гарган жэнгиржэ, хамаг муу муухайе, ада баршадые үлдэдэг гэжэ тоологдоно.

- Хэрбэеэ ши ехээр уур сухалда диилдэн галзууржа, зүрхэ сэдьхэ­лэйнгээ уй гашуудалда дарагдаа hаань, альган соогоо сагаан хаш шулуу шангаар бажуужа баряад бай. Тэрэ уурыешни номгоруулжа, амарлингы тэнюун байдал үршөөхэ, - гээд урдын монгол номууд соо бэшэгдэhэн.

Мүн лэ сагаан нефрит нүгэлтэ муу замда ороhон хүнүүдые заяа­най арюун замда тэхэрюулдэг гэhэн үгэтэй. Тиимэ төөрижэ зобоhон хүнүүдэй гарта сагаан нефрит харла­даг гэжэ хэлэгдэнэ.

САХИЛГААНҺАА АРШАЛДАГ

«Нефрит бэлэглэхэдэ, зол жар­гал бэлэглэhэнтэй адли», - гэжэ хи­тадууд этигэдэг. Альбан шүдхэрэй хорлолhоо зайсуулжа, буян хэшэг үршөөдэг эрдэнитэ шулуун ха юм даа!

Улаан нефрит түймэрhөө, сахилгаанhаа, газарай хүдэлөөнhөө болон бусад байгаалиин аюулhаа, халдабарита үбшэнгүүдhээ абардаг.

Тус гайхамшагта шулуун заабол урдын вулкануудай hуурида түрэдэг гэжэ эрдэмтэд элирүүлhэн. Хадын шулуунуудай доторнь гал дүлэтэ вул­канай бусалhан магма орожо загсаад, буладhаа хатуу, галда шатадаггүй, туй­лай ехэ хоротой кислотада абтадаггүй, одоол ёhото «тэнгэриhээ мүндэлhэн» гэхээр шулуун бии болоно.

Эрдэмтэдэй тусхай шэнжэлэлгээр, хамагые бутаргадаг асари томо паа­рай алхаар хайрагүй тоншон сохихо­до, нефридэй нюрууда багаханшье эбдэрһэн, гантаhан тэмдэг, шулгар­хай үлэнгүй гайхуулhан.

- Нефрит гээшэ олон сая нарии­хан хилгааһан утаhануудые хоорон­донь бүхөөр холбожо томоhон мэтэ бүридэлтэй, - гэжэ эрдэмтэд тэмдэглэнэ.

ИМПЕРАТОРАЙ ШУЛУУН

Нефридэй гайхамшагта эм дом­то шанар тухай урдын хэдэн зуугаад номууд соо бэшэгдэhэн. Хитадта тус шулуун бүхы үбшэнгүүдые эдэгээхэ ба муу эльбэ жадхаhаа аршалха ар­гатай гээд шүтэгдэдэг.

Дундада зуунуудта нефридые бу­таргажа нюдөөд, эм дом болгожо уу­даг заншалтай байhан. Шүдэнэй ба зүрхэнэй үбшэнгүүд, хии хөөрэлгэ, шуhанай даралтын собхорол­го, сэдьхэлэй, нервын үбшэнгүүд, шуhанай гүйдэлэй эрьелгын, сэм­гэ нугарhанай г.м. үшөө олон тоото хүнэй бэеын үбшэнгүүдые сарадаг, элдэб халдабарита үбшэнгүүдhээ аршалдаг ба наhа утадхадаг гэжэ тэмдэглэлнүүд урдын бэшэгүүд соо бии. Нефридээр бүтээhэн hахюуhые гэдэhэн таладаа зүүгээд ябаhан хээлитэй эхэнэрнүүд хүнгөөр на­райлдаг, мүн лэ хотын шарха болон нари үбшэн сарагдадаг. Бөөрэдөө ба сууха соогоо шулуутай болоhон үбшэнтэдые нефридээр эльбэжэ эдэгээдэг.

Буряад ороной дэбисхэр дээрэхи урдын хүүрнүүд соо нефрит шулуугаар урлажа бүтээhэн hүхэ ба хутагаhаа эхитэй элдэб янзын мүргэлэй нангин зэмсэгүүд, хэрэгсэлнүүд, шэмэглэлнүүд г.м. олоороо олдодог.

Мүн лэ хаахаанагүй дэлхэйн бу­лангуудаар асари томо нефридээр урлан бүтээгдэhэн нангин шүтөөнэй дүрсэнүүд мянгаад жэлэй таабари нюусаар hэбин, олоной анхарал та­тадаг.

Хитадай императорай тамга заабол сагаан нефридээр урлагдажа, Тэнгэриин дорохи гүрэнэй зонхи­логшын дээдын табисуурай засаг түрые hүлдэлдэг hэн ха.

Урдын ацтек гэhэн үльгэр домог­то арад нангин бүтээлнүүдэй үедэ бурхадта үргэл болохо амитадай го­лые гансал нефрит хутагаар таhалдаг байhан түүхэтэй.

БУРЯАДАЙ НЕФРИТ ЭГЭЭЛ ҮНЭТЭЙ

Мүнөөнэй Россиин дэбисхэр дээрэ бүхыдөө нефрит малталгын 16 га­зар бии, тэдэнэй 13-иинь Буряад Ула­ста юм. «Буряад орон - эрдэнитэ шу­луунуудай алтан абдар», - гээд, дэмы хэлэгдэдэггүй. Газар дэбисхэрэйнь ехэнхи хубиие эзэлhэн хада уула­нууд эрдэнитэ шулуунуудаар, алта мүнгөөр баян гэжэ эли.

Эндэ жэлэй туршада 150-200 тон­но нефрит шулуу малтажа гаргаха аргатай.

«Мүнөөнэй Россиин бүхы нефридэй нөөсын 96,9 хубинь Буряад орондо оршодог юм.

Бүхы дэлхэйн нефридэй дэлгүүр дээрэ Канада, Австрали ба Тайвань гүрэнүүдэй шулуун гол hуури эзэл­дэг. Харин тэдэнэй сэнгынь Буряа­дай нефридhээ оло дахин үнэгүй. Юундэб гэхэдэ, шанар муутай. Хита­дай наймаашад Буряадай 1 кг ногоон нефридэй түлөө 500 доллар, сага­ан нефридэй түлөө 10 000 доллар хүрэтэр дуратайгаар түлэдэг.

Хитад гүрэндэ эртэ урдын сагhаа «бурханай шулуун» гээд шүтэгдэдэг нефридэй нөөсэ мүнөө ехээр бага болонхой.

Тиимэhээ тэдэнэр хүршэ Орос гүрэнэй Үбэр Байгалай хизаарай, Бу­ряад Уласай үнэтэ шулуунай уурхай­нуудта бүхы анхаралаа хандуулдаг болоhон. Илангаяа Пекинэй Олим­пиадын урда тээ нефридэй сэн «хара дэлгүүрэй» сэнгые хүсэhэн байна. Тиимэhээ хэдэн мянгаад хуулита ёhоор ба хулгайгаар нефрит мал­тагшад Буряад орон руу шуумайса хүрэжэ ерэhэн гэжэ мэдээжэ.

Мүнөө Алтай, Ураал, Камчатка, Тыва, Башкортостан, Челябинскын можо г.м. бусад олон газарнуудаар нефрит малтагдадаг. Теэд тэдэ булта хамтараадшье Буряадай нефридэй нөөсэдэ дүтэшье хүрэхэгүй. Тиимэ оёор хизааргүй ехэ эрдэнитэ шулуу­най түрэhэн манай нютагые «нефри­дэй Буряад орон» гээд нэрлэбэл, ал­дуу болохогүй.

Һүүлэй 20 жэлдэ тус шулуунай малталга 18 дахин ургаа гэжэ тэм­дэглэгдэнэ. Муяын, Баунтын, Захаа- минай, Түнхэнэй, Ахын - эдэ табан ай­магай дэбисхэрнүүдээр мүнөө нефри­дэй ехэнхи хубинь малтагдан абтана.

Үбэр Байгалай хизаартай хилын хажууда сэнхир хүхэ, улаан, сагаан үнгэтэй хоморой нефрит абта­даг. Оспиной руднигта Европодо үндэрөөр сэгнэгдэдэг миисгэйн ню­дэнэй үнгэтэй ба яблокын зүhэтэй нефрит малтагдажа абтадаг юм. Хүршэ хизаарай Удоканай гэhэн зэдээр баян руднигта зэдэй, зүгын балай, алтан шара үнгэтэй нефрит олдоhон.

Сагаан үнгэтэй нефрит эгээл хо­морой ба үнэтэй, сэнтэй. Тэрэ гол мүрэнүүдэй оёорто, уhан соо түрэдэг hэн тулань малтажа гаргахань хүнэй ами наhанда аюултай. Тиибэшье hүн сагаан үнгэтэй нангин шулуунай түлөө шунгаhан зоригтойшуулай тоо үсөөрдэггүй.