Талын нүүдэлшэдэй эмнэлгэ

ТЭМЭЭН ОРЁОЛГО

Урдын Хитадай, Түбэдэй, Персиин түүхын бэшэгүүд соо хүндөөр шархатаhан сэрэгшэдые түргэн хүл дээрэнь бодхоодог дүй дүршэлтэй монгол эмшэд, баряа­шад ба бүтээлшэд тухай олон тоото мэдээнүүд бии. Жэшээнь, номо һуршын годлиин соолоhон шархые түмэрөөр шатаан шаража эдэгээдэг байhан. Хүндөөр шархатаhан сэрэг­шэдые hая гаргаhан бухын гү, али гэбэл, тэмээнэй үшөө халуун бэеын дотороор орёодог hэн гэжэ тэмдэглэгдэнэ.

Сэрэгшын бэедэ гүнзэгыгөөр зоогдоhон годли, hэлмэ, жада г.м. хурса эритэй зэмсэгүүдые hугалжа гаргадаг тусхай хэрэгсэлнүүд байгаа. Хухарhан яhанай бутархайнуудые абажа гаргахын тулада операци хэхэ хэрэгтэй байhан. Операциин үедэ отолхынгоо урда тээ хүйтэн мүльhөөр жэн табижа, анестези хэдэг байгаа.

Эдэ бүгэдэ түүхын дансанууд монгол туургата арадуудай үшөө буддын шажанай ба түбэд эмнэлгын дэлгэрээгүй сагта дээдын шанартай өөрын эмнэлгын аргануудые хэрэглэдэг байhаниие гэршэлнэ.

ХҮНДЭТЭЙ БУРЯАД БАРЯАШАД

Буряад-монголнуудай түүхэдэ баряашад ехэ хүндэтэй hуури эзэлдэг. 1808 оной Хориин Дүүмын хуулита дансанууд соо иимэ зарлиг анхарал татадаг:

Хэрбэеэ хэн нэгэн хэрэлдээ наншалдаанай үедэ нүгөөдэ хүнэй тархиин, хүлэй, гарай, нюдэнэй г.м. гэмтэтэр, шүдэнэйнь унатар шаа­жа сохибол, заабол hайн арадай аргашанда ба баряашанда хандажа, түлбэрииень түлөөд, зургаа hарын туршада гэмтэгшые аргалха ёhотой.

Тэрэ гэмтэй хүн тархи барижа эдэгээhэн баряашанда 1 түхэриг түлэхэ. Харин баряашаниие үбшэнтэнэй гэртэ абаашаха асархын хэрэг ниитын мүнгөөр хүсэлдүүлэгдэхэ. Хэрбэеэ гэнтэ баряашанай үбшэнтэниие аргалхаяа арсабал, баалахань хорюултай, дуугүй хүлисэхэ хэрэгтэй.

Арадай баряашадые аршалhан түрүүшын хуулиин баталагдаад, 100 жэлэй үнгэрhэн хойно Цыбен Жамцарано иигэжэ бэшэhэн байна: «Буряад арадай эмнэлгын хэрэгтэ баряашад ехэ шухала нүлөө үзүүлдэг. Бүхы хухарhан, гэмтэhэн яhануудые барижа, нюрга hээр, үе мүсэ хумин эльбэжэ эдэгээхын хажуугаар гансал баряашад эхэнэрнүүдэй нарайлха­да, туhаламжа үзүүлдэг. Ламанар ба бөөнэр нарайлха эхэнэрнүүдтэ дүтэлдэггүй, бузарлахаяа сээрлэдэг гэhэн удхатай».

XX зуунай эхиндэ Забайкалиин волостьдо 100-гаад тухай буряад баряашад ба 1000-аад эмшэ ламанар байhан гэжэ тоологдоно.

МОРИН ОРЁОЛГО – МОГОЙН ХОРОНҺОО

Урдын буряадууд хорото могойдо хазуулhан хүнэй шарха дээрэнь халта үзүүрынь отолhон хониной зүрхэ табидаг заншалтай байhан. Һая гаргаhан хониной үшөө халуун зүрхэн могойн хорые һорожо, хүнэй бэеhээ гаргадаг ха. Иимэ арга гурба хүсэлдүүлхэнь шухала, тиимэhээ гурбан үдэрэй туршада шэнэ хони гаргаха хэрэгтэй байгаа.

Тиигээд хэрбэеэ могойдо хадхуулhан хүнэй бэеын хабдажа эхилээ hаа, «морин арга» хэрэглэдэг байгаа. Тэрэнэй тулада үбшэнтэнэй бэедэ hая гаргаhан мориной халуун дотор органуудыень няагаад, арhаарнь орёодог байhан гуримтай. Иимэ арга хүнэй бэе сооhоо хамаг хорото энерги болон зүйлнүүдые hорожо, татажа гаргадаг гэжэ элирүүлэгдэhэн. Эмнэлгын эсэстэ хүрэhэн мориной арhан шаб шара үнгэтэй боложо хубилдаг байгаа. Манай элинсэгүүд тиимэ «морин орёолгоор» мүн лэ эльгэнэй шара үбшэ аргалдаг байhан.

Нялха үхибүүнэй гэдэhэ хотын дотор үбшэнгүүдые «тоон табижа» эдэгээдэг hэн ха. Тэрэнэй тулада хони гаргаад, хото руунь шуhа шуд­хажа шанадаг гуримтай. Болоhон хотын шуhые халта хүрэтэрнь байлгаад, бүлеэхэнээр үхибүүнэй гэдэhэндэ няагаад байлгадаг. Тус эмнэлгын аргые заабол наhажаал эхэнэр үйлэдэхэ ёhотой.

Yшөө багахан үхибүүдые «hүндэ оруулха» гэhэн аргаар эмшэлдэг байhан: үхибүүе бүлеэн hүн соо барижа байлгаhанай удаа баабгайн арhан дээрэ хэбтүүлээд, бүхы бэеы­ень хумижа эльбэдэг.

Хааяа зарим ушарнуудта бүдүүншье хүнүүдые «hүндэ оруул­жа» аргалдаг байhан ха.

АЗА ТАЛААНАЙ ХҮРЭНГЭ

Буряад-монголшууд айраг, тараг, аарса г.м. hүнэй сагаан эдеэе эм домто хоол гээд үндэрөөр сэгнэдэг байhан гэжэ мэдэнэбди. Эндэ айраг тарагай хүрэнгэдэ онсо анхарал хан­дуулагдадаг.

Дүүрэн хүсэд, элбэг дэлбэг бай­далтай, элүүр энхэ бэетэй гэшүүдтэй, золтой жаргалтай айлhаа hайн үдэр сагта эрижэ абтаhан тарагай хүрэнгэ ёhото эдеэнэй дээжээр буян хэшэг татаха гэжэ манай элинсэгүүд этигэ­дэг байhан. Харин ядуу тулюур, үлбэр үбшэнтэй айлhаа ороhон сагаан эдеэнэй хүрэнгэ гэр бүлэдэ, адуу малда үбшэ зоболон асарха гэhэн тэмдэгтэй байгаа.

Мүн лэ сагаан эдеэнэйнгээ хүрэнгые үгэхынгөө урда тээ ямар айлтай, хүнүүдтэй эдеэнэйнгээ хэшэгээр хубаалдахаяа байhанаа hайнаар шэнжэлжэ харадаг байhан юм. Урагшагүй муу зондо, тааруугүй саг үдэртэ сагаан эдеэгээ хубаалда­бал, гарзын үүдэн нээгдэжэ, гасалан зоболон буужа магадгүй гэhэн тэм­дэгтэй. Тиимэhээ арсахашье ушарнууд олоороо болодог hааб даа.

ЭМ ДОМТОЙ ХОНИНОЙ МЯХАН

Манай элинсэгүүдэй этигэлээр, һарын литээр юhэдэхи hарын юhэнэй үдэр гаргаhан хүхэбтэр боро зүhэтэй эрэ хониной мяхан тусхай эмтэй домтой, эмнэлгын хэрэгтэ хүсэтэйгөөр туhалдаг. Тиимэ хони­ной уушхан, эльгэ бөөрэнь хүнэй дотор органуудые, гэдэhэ гүзөөнэй үбшэнгүүдые эрхимээр аргалдаг гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ. Мүн лэ хүхэбтэр боро хониной хоргооhые шатаагаад, үнэhыень уhанда бусал­гаад түрхихэдэ, үhэнэй унахые тогтоохоhоо гадна халсарhан халзан толгойдо үhэн шэнээр ургадаг.

Yшөө гүүнүүдhээ эхилжэ, ами­танай hүлhэн ба тэрээн дотор бии болоhон шулуунууд эльгэнэй болон халдабарита үбшэнгүүдые эдэгээжэ, дотор халууниие буураадаг гээд, үргэнөөр хэрэглэгдэдэг байhан.